موسیقی بومی سیستان و بلوچستان از فرهنگ و هویت کهن مردم نشأت گرفته و در تمام شئونات زندگی مردم این منطقه از تولد تا مرگ و از اندوه تا شادی رد پایی از آن وجود دارد.
یکی از ویژگی‌های بارز موسیقی کهن سیستان و بلوچستان تکثر موسیقیایی آن است که همچون اصالت این خطه دست نخورده باقی مانده و پرورش هنرمندان یگانه و بی‌نظیر نیز بر قابلیت‌های موسیقی آن افزوده است
از سوی دیگر امروزه گردشگری یکی از فعالیت‌های اقتصادی است که نقش چشمگیری در اقتصاد جهان دارد و فرهنگ نیز منبع مهم و حیات‌بخشی برای توسعه گردشگری و نیز عاملی در تسهیل روابط بین ملت‌ها است.
گردشگری موسیقی یکی از انواع گردشگری است که در حوزه گردشگری فرهنگ جای دارد به‌طوری‌که در صورت توجه به احیای موسیقی سیستان و بلوچستان از طریق توسعه گردشگری موسیقی، نقش به سزایی می‌تواند در حفظ و پویایی موسیقی محلی سیستان بلوچستان داشته باشد.
یکی از ویژگی‌های بارز موسیقی کهن سیستان و بلوچستان تکثر موسیقایی آن است که همچون اصالت این خطه بکر و دست‌نخورده باقی‌مانده و پرورش هنرمندان یگانه و بی‌نظیر نیز بر قابلیت‌های موسیقی آن افزوده است و به‌ندرت آئینی در سیستان و بلوچستان می‌توان یافت که با موسیقی همراه نباشد از همین رو استان سیستان و بلوچستان می‌تواند با این ویژگی منحصربه‌فرد فرهنگی خویش صنعت گردشگری فرهنگی را در استان ارتقا دهد.
کارشناسان، «گردشگری فرهنگی» را به‌منظور آگاهی گردشگرانی برای شناخت از گذشته تاریخی، پی بردن به تبادلات فرهنگی و تمدنی ملت‌ها معرفی می‌کنند. به‌طوری‌که، دیدن مناطق باستانی و تاریخی و الگو‌های فرهنگی از جمله موسیقی، رقص‌های محلی و جشن‌ها و همچنین آداب‌ورسوم، فعالیت‌های سنتی اقتصادی، سبک‌های معماری و بازدید از موزه‌ها در حیطه گردشگری فرهنگی جای می‌گیرد.
موسیقی و گردشگری ارتباط عمیق و ناگسستنی از گذشته‌های دور با هم داشته‌اند و ازآنجایی‌که موسیقی سیستان و بلوچستانی بازتابی از اصالت و هویت کهن این منطقه است، در جای‌جای این سرزمین و فرهنگ شأن رد پایی از موسیقی وجود دارد. موسیقی و گردشگری نقش مهمی در افزایش نشاط ایفا می‌کند و موسیقی ابزاری برای توسعه گردشگری فرهنگی نیز به شمار می‌رود.
کارشناسان بر این باورند موسیقی پیوندی ذاتی با گردشگری دارد و به‌عنوان یک جاذبه و یک معرف برای نشان دادن وضع معیشت و سبک زندگی می‌تواند انگیزه‌های سفر به هر منطقه‌ای را افزایش دهد.
از سوی دیگر در ساده‌ترین سطح رویداد‌ها و اجرا‌های صحنه‌ای، موسیقی تقریباً پای ثابت تمامی گونه‌های گردشگری است. موسیقی در سطح جهان به‌عنوان یک بخش اساسی از تجربیات فرهنگی و سبک زندگی شناخته می‌شود تا جایی که گردشگران به‌طور کلیشه‌ای انتظار دارند تجربه حضورشان در مکان‌های فرهنگی با موسیقی خاص همراه باشد، به‌طوری‌که نغمه‌ها و آوا‌ها گردشگران را به هر سویی می‌برد.
گردشگری فرهنگی باعث شده است که دولت‌ها در بسیاری از مناطق جهان به منظور بهره مندی از مزایای گردشگری برای حفظ و احیای فرهنگ بومی خود تلاش کنند
گردشگری فرهنگی باعث شده است که دولت‌ها در بسیاری از مناطق جهان به‌منظور بهره‌مندی از مزایای گردشگری برای حفظ و احیای فرهنگ بومی خود تلاش کنند. از همین رو می‌توان از گردشگری فرهنگی به‌عنوان ابزاری برای ایجاد روابط بین فرهنگ‌ها و ملت‌ها یاد کرد.
البته طی سال‌های اخیر طراحی و تداوم اجرای مراسم‌های سنتی، استمرار جشنواره‌های موسیقی و برپایی کارگاه سازشناسی مرتبط با سبک خاص موسیقی در محیط‌های مناسب و تاریخی به توسعه گردشگری موسیقی در سیستان و بلوچستان کمک شایانی کرده است، اما قطعاً همچنان نیاز به تلاش بیشتری در این زمینه است، زیرا گوشه‌گیری فعالان موسیقی سیستان و بلوچستان و عدم توجه به هنرمندان این منطقه باعث مهجور ماندن موسیقی اصیل این خطه شده است.
از همین رو باید به هنرمندان این منطقه که حافظ موسیقی اصیل سیستان و بلوچستان هستند توجه جدی کرد و از هنر آن‌ها در کارگاه‌های سازشناسی برای گردشگران داخلی و خارجی استفاده کرد.
یکی دیگر از علل ماندگاری ساز‌ها و موسیقی سیستان و بلوچستان بکر بودن این منطقه از کشور از لحاظ جغرافیایی است که موجب شده فرهنگ و آداب‌ورسوم این سرزمین همچنان بکر و دست‌نخورده باقی بماند.
موسیقی هر قوم هویت آن قوم است و اگر موسیقی را از فرهنگی حذف کنید، یعنی هویت آن‌ها را گرفته‌اید. موسیقی از فرهنگ و هویت انسان‌ها جدا نیست و موسیقی سیستان و بلوچستان نیز با آداب‌ورسوم ساکنان این سرزمین عجین شده است.
برای مثال می‌توان به کشف اشیا و مکان‌های تاریخی مناطق سیستان و بلوچستان در قرن ۲۰ میلادی اشاره کرد که یکی از قدیمی‌ترین تصاویر گروه موسیقی بر روی کتیبه‌ای گلی در شهر سوخته یافت شده است؛ این امر نشان‌دهنده جایگاه هنر و به‌ویژه موسیقی در گذشته‌های دور در بین اقوام سیستانی است.
از نظر کارشناسان تقریباً در فولکلور همه اقوام و طوایف ایرانی موسیقی به‌صورت غنائی و عاشقانه در مجلس‌ها و شب‌نشینی‌ها وجود داشته است و عاشقانه‌هایی که گاه تلفیقی از نقل و موسیقی و شعر هستند، همواره در نقاط مختلف ایران به‌صورت نقل و آواز رواج داشته است.
کارشناسان موسیقی نمونه‌های مختلفی از این نقل‌ها و آواز‌های بومی را در سیستان و بلوچستان شناسایی کرده‌اند که لیکو (ترانه‌های عاشقانه در شرح دوری و فراق)، شیر (حماسه‌های محلی)، زهیرک (آواز‌هایی که زنان هنگام کار می‌خوانند) و نیز لیلو (لالایی بلوچی راج) از جمله آن‌ها در منطقه بلوچستان است.
در سیستان نیز با گویش فارسی سیستانی این نمونه‌ها رواج دارد: سیتک (دوبیتی عاشقانه)، بحث بیت (نوعی مناظره در دوبیتی)، ارده خوانی (رباعی‌هایی در سوگ)، آیکه، (آواز‌های لالایی) و آلوکه (اشعاری با مضامین مذهبی و تاریخی که سالخوردگان اجرا می‌کنند).
سیستانی‌ها دوبیتی‌ها را «سیتک» می‌نامند. این ترانه‌ها به گویش سیستانی است و برای هر فارسی‌زبان قابل‌فهم است. دوبیتی سرایی، یا سیتک سرایی، شیوه‌ای است که مردان و زنان سیستانی چه سراینده یا خواننده، احساسات و عواطف سرشار خود را در قالب رساتری در کوتاه‌ترین واژگان بیان می‌کنند تا از مرز‌های سنتی رهایی یابند و درد‌ها و عاشقانه‌ها و غربت‌زدگی‌ها را در قالب دوبیتی، بازگو کنند. طبقات فرودست سیستان همواره درد‌ها و آلام خود را با دوبیتی‌ها تسکین داده‌اند و همواره این دوبیتی‌ها در ناملایمات زندگی، شادی و غم و کار تسهیل‌کننده ادامه حیات بوده است.
کارشناسان موسیقی معتقدند بهترین زیستگاه دوبیتی‌ها و سیتک‌ها دل‌های عاشقان و دلدادگان گمنام است به‌طوری‌که شبان‌ها، زنان شوی ازدست‌داده، مادران داغ‌دیده، برنایان عاشق‌پیشه، نوازندگان دوره‌گرد، برزگران، کشاورزان، رمه‌داران و همه و همه حضوری زنده در جهان گستردۀ ترانه‌ها و سیتک‌ها در منطقه سیستان دارند.
استاد آهنگری در یکی از کتاب‌های خود درباره موسیقی سیستانی می‌نویسد: «تصنیف‌های قدیمی سیستانی در چارچوب ردیف‌ها و مایه‌های هفت‌دستگاه موسیقی سنتی ایران می‌باشند، ولی با حالت‌ها، تحریر‌ها و تکیه‌های محلی منحصر به خود که این حالت موسیقیایی را از موسیقی دیگر مناطق متمایز می‌کند. از زمان ساخت آهنگ‌ها و ترانه‌ها تاریخ دقیقی در دست نیست، ولی با بررسی‌ها و پژوهشی که تاکنون انجام داده‌ام دریافته‌ام که احتمال قریب‌به‌یقین مربوط به قبل از دانشمندان بزرگ ایرانی، چون رودکی، ابن‌سینا، وصفی الدین عبدالمومن می‌باشد، چراکه دوبیتی یا چهار بیتی از قدیمی‌ترین نوع شعر پارسی بوده که موسیقی به همراه داشته است. موضوع قابل‌توجه دیگری که در موسیقی محلی سیستان مشاهده می‌شود این است که بیشتر آهنگ‌ها و اشعار آن‌چنان با هم عجین هستند که پیداست نوازنده ضمن نواختن ساز دوبیتی یا چهار بیتی موردنظر را هم زمزمه می‌کرده و البته شاید خود ترانه‌سرایی کرده است.»
داریوش رودینی کارشناس موسیقی درباره آئین‌ها و مراسم‌های بسیاری که در بین مردم سیستان رواج دارد، می‌گوید: در مراسم «حشر» (آئین کهن لایروبی بستر رودخانه هیرمند است که در حال حاضر نیز این عمل در سیستان انجام می‌گیرد) هیچ سازی شرکت ندارد به‌جز افرادی که در حین انجام کار ترانه‌هایی را با خود زمزمه می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: در مراسم جشن گندم نیز که به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری برگزار می‌شود موسیقی اصیل سیستانی نقش پررنگی دارد.
وی افزود: موسیقی مذهبی در سیستان شامل سحر خوانی به همراه ساز کوبه‌ای و آواز‌های است که در نیمه رمضان اجرا می‌شود.
موسیقی مذهبی در میان فرهنگ بلوچستان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در مراسم‌های مذهبی منطقه بلوچستان اغلب یک آوازخوان به همراه نوازنده رباب در میان جمع ذکر می‌گوید و حاضران نیز در بخش‌هایی با تکرار ترجیح بند‌های شعر، خواننده و نوازنده را همراهی می‌کند.
موسیقی عرفانی در بلوچستان از دو بخش تشکیل‌شده که یک بخش موسیقی «گواتی» است که ذکر‌های خدا، رسول و غوث اعظم در آن اجرا می‌شود و بخش دیگر موسیقی دراویش صاحبان سراوان است که از اشعار شمس تبریزی، حافظ، جامی، سعدی، خسرو دهلوی، شیخ عثمان مروندی و شعرای محلی سراوان و … در آن استفاده می‌کنند. ساز‌های به‌کاررفته در این موسیقی، «رباب» و «تمبورک» است که نقش تمبورک در اجرای ذکر‌های این محافل بسیار حائز اهمیت است.
لیکو و زهیرک آواز‌هایی است که در فراق عزیزان همانند پدر، مادر، دوست و معشوق و حتی در دوری از وطن خوانده می‌شود. در ابتدا «زهیروک» را فقط زنان در حین کار‌های روزمره می‌خواندند، اما این نحوه اجرا امروز دیگر مرسوم نیست و «زهیروک» را خوانندگان مرد به همراه سرود، نل یا بینجو اجرا می‌کنند.
جاوید هوشنگی درباره «زهیروک» می‌گوید: زهیروک به معنای یاد دل‌تنگی و آرزوی دیدار توأم با اندوه است که با پسوند «اوک» ترکیب‌شده و یادآور نوعی فراق و هجران است. ولی در اصل این‌گونه آواز‌ها که تلخی فراق در آن نهفته و مربوط به زنان بوده است.
موسیقی «کردی» نوعی از موسیقی منطقه بلوچستان است که مضمون آن عیناً همچون «لیکو» و «زهیروک» بیان هجران و فقدان است. این نوع از موسیقی بیشتر در ایرانشهر و بمپور رواج دارد. این موسیقی در آغاز شکل‌گیری‌اش توسط زنان بلوچ موقع آرد کردن گندم با دستازا‌های سنگی قدیمی خوانده می‌شد.
در این نوع از موسیقی اشعار حماسی، عشقی، اجتماعی و پند و اندرز اجرا می‌شوند، مجری این موسیقی شاعر و پهلوان نام دارد که اشعار را با سازوآواز اجرا می‌کند واژه پهلوان به معنای خواننده یا ارائه‌دهنده شجاعت‌ها و دلاوری‌ها است درواقع این پهلوانان همان راویان و نقالان هستند که روایت‌های حماسی، تاریخی، عشقی و …را نقل و روایت می‌کنند. ازجمله سروده‌های حماسی می‌توان به «میر قنبر»، «چاکر» و «گوهرام» اشاره کرد.
در موسیقی «گواتی» به دلیل تحرک ویژه آواز‌ها و ذکرها، نقش «تنبورک» بسیار حساس و چشمگیر است به‌نوعی که کارشناسان ویژگی موسیقی گواتی را در تحرک فوق‌العاده و افزایش تدریجی حجم موسیقی خلاصه می‌کنند.
ازآنجاکه گروه‌های اجراکننده موسیقی «گواتی» در بلوچستان ایران از حیث تعداد و نوع ساز متنوع هستند، تعداد «تنبورک» نیز به همین اعتبار در این نوع گروه متغیر است و در این میان استفاده از یک قیچک و دو تمبورک بسیار رایج است. گاه یکی از دو تمبورک را خواننده ذکر‌های گواتی می‌نوازد، تمبورک دوم را یکی از اعضای گروه جوابگو (گروهی که جواب‌ها و ترجیع ذکرها را بازگو می‌کنند) می‌نوازد.
نغمه‌های گواتی در بلوچستان توسط ساز‌هایی مانند نل (نی) و دونلی نیز اجرا می‌شوند در این نوع اجرا‌ها هم تمبورک حضور غالب دارد.
البته موسیقی سیستان و بلوچستان که بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است دارای پتانسیل‌های فراوانی است که متأسفانه در شرایط فعلی به دلیل کم توجهی به آموزش این هنر در معرض فراموشی است
البته موسیقی سیستان و بلوچستان که بخشی از هویت فرهنگی این منطقه بوده دارای پتانسیل‌های فراوانی است که متأسفانه در شرایط فعلی به دلیل کم توجهی به آموزش این هنر در معرض فراموشی است به طوری که بسیاری از اساتید برجسته این هنر بومی به دلیل اینکه در دوران سالخوردگی به سرمی برند دچار مشکلات فراوانی هستند.
از سوی دیگر به‌طورقطع توجه به موسیقی این منطقه که تداعی فرهنگ غنی این خطه از ایران اسلامی است، هویت فرهنگی این منطقه را تقویت کرده و سبب افزایش اعتمادبه‌نفس و روحیه محلی برای مردمان آن می‌شود که این امر مشارکت بیشتر مسئولین فرهنگ و ارشاد اسلامی با هنرمندان بومی این منطقه را می‌طلبد و همکاری متقابل اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی با متولیان گردشگری و جهانگردی نیز می‌تواند زمینه پویایی و احیا موسیقی این منطقه را فراهم کند.
همچنین گسترش جشنواره‌های موسیقی، ارائه بسته‌های گردشگری موسیقی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی موسیقی برای گردشگران، تماشای زنده موسیقی و رقص محلی، دیدار با موسیقی‌دان‌های صاحب‌نام، بازدید از مقبره‌های موسیقی‌دان‌های برجسته منطقه قطعاً به احیای موسیقی این خطه از کشور کمک به سزایی می‌کند و نقش همه‌جانبه‌ای در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی برای این منطقه کم برخوردار فراهم می‌کند.
منبع : مهر
انتهای پیام/ع