یافته‌های باستان شناسی بیانگر این واقعیت است که این مجموعه به صورت دستکند در بستری از سنگ‌های لاشه موسوم به شسیت ایجاد شده و بسیار گسترده بوده و این مجموعه شامل اتاق ها، سالن‌ها و راهرو‌های ارتباطی متعددی است که فضا‌های موجود را به هم مرتبط می‌کند.
روستای ارزانفود در بین کوهپایه‌های رشته کوه الوند محصور شده و به دلیل موقعیت خاص طبیعی از گذشته در محل عبور کاروان‌ها به شهر ملایر و مناطق گرمسیری کشور بوده و در بین روستا‌های این منطقه مرکزیت ژئوپولوتیکی دارد.
برای رسیدن به محل یافت شدن شهر زیرزمینی باید روستا را به طرف جنوب شرقی ترک کرد و در بین هزاران گودالی که برای یافتن سیلیس در اطراف نمایان است به تپه‌ای ساده در کنار امامزاده‌ای با هویت نامشخص رسید.
ورودی فعلی مجموعه در راس تپه و به صورت چاهکی به عمق تقریبی سه متر قرار دارد و ابعاد ورودی آن حدود ۷۰ در ۷۰ سانتیمتر است.
ورودی یکی از دریچه‌ها یا هواکش‌های مجموعه است که در سقف راهرویی تعبیه شده و توسط حفارگران بازگشایی شده و این ورودی به یکی از اتاق‌های اصلی مجموعه منتهی می‌شود.
فضا‌ها و اتاق‌های این مجموعه دارای ابعاد متغیر و احتمالا کاربری‌های متفاوتی هستند در بدنه بیشتر آن‌ها سکو‌های سنگی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد.
در بالا و مجاورت سکو‌ها و بدنه بیشتر فضا‌های مجموعه حلقه با قلاب‌های تراشیده شده از سنگ بستر به شکل زیبا به چشم می‌خورد و این قلاب‌ها نیز کاربردی هستند و نظر قاطعی در خصوص عملکرد آن‌ها وجود ندارد.
کاوش‌های باستان شناسی در پنج کارگاه در نقاط مختلف تپه انجام شده و هر کارگاه متشکل از تعدادی اتاق است که همگی به هم ارتباط دارند و در بعضی قسمت‌ها تک اتاق‌هایی دیده می‌شود که دارای یک ورودی و به شکل مستقل هستند.
در این خصوص با معاون میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی همدان به گفتگو نشستیم.
علی خاکسار نیز با اعلام اینکه فضا‌های بزرگتر ورودی‌های متعدد دارند که به احتمال زیاد به کاربری‌های آن‌ها ارتباط دارد افزود: ارتفاع تقریبی فضا‌ها متغیر است و به طور میانگین به اندازه قد یک انسان (حدود ۱۸۰ سانتیمتر) است.
وی ادامه داد: در بدنه این اتاق‌ها حفره‌های پیه سوز مانند متعددی دیده می‌شود و فضا‌های بازدید شده از ۸۰ اتاق تشکیل شده و راهرو‌ها و سالن‌های متعددی در آن به چشم می‌خورد.
خاکسار گفت: در کاوش‌های انجام شده به منظور بازگشایی ورودی‌ها آثار معماری منظمی شناسایی شد که حاکی از وجود یک دوره استقراری قوی در سطح تپه بود که خوشبختانه در کاوش‌های اخیر بخش‌هایی از این معماری به صورت سنگ چین اجرا شده به دست آمد.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان ادامه داد: ارزانفود یکی از مجموعه آثار دستکند زیرزمینی در ایران است که در سال ۱۳۸۹ به‌طور اتفاقی کشف و همان زمان برنامه‌ی پاک سازی و شناسایی در آن انجام شد.
خاکسار اظهار داشت: این مجموعه شامل تعداد زیادی اتاق و فضای دستکند در عمق سه تا پنج متری زمین است و در دامنه‌ی ارتفاعات الوند و حدود ۳۰ کیلومتری شهر همدان قرار دارد.
وی بیان کرد: در بررسی و کاوش‌های انجام شده این مجموعه در دوره تاریخی اشکانی شکل گرفته و در دوره‌های بعد به خصوص دوره‌های مختلف اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.
وی گفت: کشف ۸۰ اتاق حاصل کاوش‌های هیات باستان شناسی مستقر در روستای دست کند ارزانفود است در فصل سوم کاوش‌های باستان شناسی ارزانفود اطلاعات متعددی از استقرار دوره‌های تاریخی در این مجموعه به دست آمده است.
وی همچنین معماری غنی مجموعه دستکند ارزانفود را به دوره ایلخانی نسبت داد و یادآور شد: این مجموعه شامل فضا‌هایی ساخته شده با سنگ‌های قلوه‌ای رودخانه‌ای و ملاگل است.
خاکسار در ادامه گفت: در جای جای سرزمین پهناور ایران آثار زیرزمینی با کاربری‌های نسبتا مشابهی وجود دارد که در گذر زمان به واسطه موقعیت و شرایط خاص این فضا‌ها مورد استفاده مجدد واقع شده و در کالبد و کاربری آن‌ها تغییرات محسوسی به وجود آمده است.
وی خاطرنشان کرد: نمونه مشابه را در شهر سامن حدود ۱۵ کیلومتری ملایر – روستای انوج، حدود ۴۵ کیلومتری جنوب غرب ملایر، مجموعه زیرزمینی روستای کمری در ۵۰ کیلومتری شمال ملایر- را می‌توان نام برد.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان همچنین اضافه کرد: از عمده کاربری‌های عام که می‌توان برای این مجموعه‌ها متصور بود استفاده به صورت پناهگاه است.
این مسئول اظهار داشت: بررسی‌ها در مجموعه زیرزمینی ارزان نفود و نمونه‌های مشابه آن سامن و انوج حاکی از آن است که این‌ها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد شده اند چراکه بیشتر زاغه‌ها و پناهگاه‌ها در زیر منازل مسکونی و قلعه‌ها ایجاد شده و به صورت واحد‌های منفرد، مجزا و اختصاصی کاربرد داشتند.
وی اضافه کرد: در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر واضح است که آثار به عنوان یک مجموعه طراحی و ساخته شده و کاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است.
وی گفت: مجموعه دارای بخش‌های مختلف با کاربری‌های خاص متناسب با عملکرد‌های موردنیاز است و گستردگی و پیچیدگی این مجموعه اظهار نظر قطعی در خصوص قدمت، کاربری بخش ها، نخستین سازندگان مجموعه و دوره‌های متوالی استقرار و استفاده از آن را مشکل کرده و این امر نیازمند تداوم اقدامات پژوهشی است.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان اشاره به اینکه اسکلت‌های حیوانی وخمره هایی در یافته‌های مجموعه دستکند ارزانفود دیده می‌شود، ولی هنوز به نتیجه قطعی در خصوص اسکلت‌های انسانی نرسیده‌ایم، افزود: آثار نوشتاری در این مجموعه یافت نشده، اما سفال‌های به دست آمده متنوع بوده و جمع بندی در خصوص کاربرد این مجموعه نیاز به بررسی بلندمدت دارد.
خاکسار اظهار داشت: تاکنون چهار فصل کاوش در مجموعه دستکند‌های ارزانفود انجام شده استعلی خاکسار با بیان اینکه از سال ۱۳۸۹ تا کنون چهار فصل کاوش در مجموعه دستکند‌های ارزانفود انجام شده است، عنوان داشت: آخرین کاوش در پاییز سال ۹۳ بوده است.
وی بیان کرد: مجموعه یک بستر سنگی طبیعی بوده که به صورت دستکند و زیرزمینی ایجاد شده و شامل مجموعه آثار گسترده‌ای است که در عمق‌های متغیر کنده شده اند و علاوه بر آن روی محوطه ارزانفود نیز یک معماری سنگی شناسایی شده است.
خاکسار در ادامه گفت: از لحاظ کاربری و با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد مجموعه می‌توان گفت که مجموعه در ابتدا به منظور اعمال آئینی و اعتقادی بنا شده که در دوره‌های بعد تغییر کاربری یافته و به عنوان پناهگاه در مواقع اضطراری استفاده شده است.
وی در مورد ارزش و جایگاه دستکند‌ها در تاریخ کشور و استان همدان هم گفت: معماری دستکند‌ها از جمله گونه‌های منحصر به فرد معماری بوده که در استان همدان شاهد تنوع بسیار زیادی از این گونه‌ها هستیم که از جمله آن معماری دستکند صخره‌ای و معماری دستکند زیر زمینی است.
معاون میراث فرهنگی استان همدان و سرپرست هیئت‌های باستان شناسی سامن و ارزانفود بیان کرد: از آنجا که این دستکند‌ها دارای ارزش تاریخی بالا هستند به عنوان اولین پیشنهاد‌های استان همدان برای ثبت جهانی معرفی شده اند و پرونده ثبت موقت ارزانفود در سازمان مرکزی تهیه و ارسال شده، ولی اینکه چه زمانی این مجموعه ثبت جهانی بشود نیاز به پیگیری مستمر دارد.
معاون میراث فرهنگی همدان با بیان اینکه با توجه به اینکه شهر زیر زمینی ارزانفود در خارج از بافت روستایی وشهری قرار گرفته ادامه داد: به منظور تامین برق مورد نیاز وحفظ محیط زیست همچنین استفاده از انرژی پاک سایت تولید انرژی خورشیدی با طرفیت ۱۰کیلو وات اجرا شده است.
وی با اشاره به اینکه در سال جاری نور پردازی در این منطقه انجام شده است اظهار داشت: ورودی های 2 کارگاه این مجموعه نیز ساماندهی شده وآمادگی نسبی برای بازدید از گردشگران وبازدید کنندگان را دارد.
خاکسار با تاکید بر اینکه ارزانفود از نمونه‌های ارزشمند دستکند در کشور است، گفت: این گونه‌های دستکند و به ویژه ارزانفود می‌تواند آینده گردشگری استان را متحول کند.
این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه کوه‌های سمت جنوب غربی کوهستان الوند از مناظر بسیار زیبایی برخورداراست که از سمت غرب به کوه‌های کلاه قاضی وساوج بلاغ (به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای ترکمان و کوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تکمه داش ختم می‌شود.
جاذبه‌های توریستی آن در۳ کیلومتری جنوب غربی روستادر حوالی امامزاده عبدالله قراردارند که متاسفانه با بالا رفتن آمار صنعت و استخراج معدن و تخریب این جاذبه‌ها گردشگران کمتری از آن بازدید می‌کنند.
سه رود اصلی این منطقه پس از پیوستن به هم به سد اکباتان خاتمه می‌یابند این رود‌ها با اینکه فصلی اند نزدیک ۳/۲آب سد اکباتان راتامین می‌کنند.
استان همدان را به واقع باید خاستگاه دستکند‌های ایران نامید چرا که در دونقطه دیگر از استان یکی در شهر سامن ملایر که فاصله چندانی با این سایت با ارزش تاریخی ندارد نیز شهر زیر زمینی دیگری در سال‌های اخیر کشف شده که به نوعی به آرامگاه شباهت دارد و متعلق به دوره اشکانیان است و دیگری نیز مجموعه دستکند قلعه جوق در شهرستان فامنین که قدمت آن را به دوران ماد نسبت می‌دهند.
انتهای پیام/ج