به گزارش خبرنگار حوزه اخبار داغ گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان، توسعه روزافزون نقش و تأثیر فناوری‌های نوین به ویژه استفاده از فضای مجازی به عنوان یکی از پدیده‌های نوظهور در ابعاد گوناگون زندگی انسان, از واقعیت‌های غیرقابل انکار جامعه امروز است. بدون شک فضای مجازی نیز همانند سایر فناوری‌های نوین, در کنار فرصت‌هایی که برای شتاب بخشیدن به سرعت پیشرفت علمی جوامع و فرهنگی بشری ایجاد می‌کند، تهدیدها و چالش‌هایی را نیز به دنبال دارد.
یکی از چالش‌های اساسی که با گسترش رسانه‌های نوین و فضای مجازی وجود دارد، تاثیرگذاری بر ذهن مخاطب از طریق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است. از این رو در این گزارش سعی می‌کنیم به اهمیت و ضرورت فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در شناخت مخاطبان و اثرگذاری بر روی آنان بپردازیم.
مفهوم و تعریف مخاطب از گذشته تاکنون
در هر ارتباطی حداقل سه عنصر جزئی اما مهمِ "پیام", "فرستنده" و "مخاطب" وجود دارد. مخاطب می‌تواند شنونده, بیننده, خواننده یا ترکیبی از اینها باشد، به بیان دیگر هر فردی که از رسانه‌ای استفاده می‌کند، مخاطب آن رسانه محسوب می‌شود. مخاطب در طول زمان دچار تحولات بسیاری شده و در هر دوره از ویژگی‌های خاصی برای تعریف آن استفاده شده است. مخاطبان در گذشته در بند زمان، مکان و قابل رویت بودند و این در حالی است که امروز این سه ویژگی در تعریف مخاطب جدید نیست. به بیان دیگر مخاطب جدید بزرگتر, پراکنده‌تر, فردی‌تر و خصوصی‌تر شده است.
برای درک درست این مفهوم می‌توان به منبرها مساجد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین وسایل ارتباطی جامعه اشاره کرد. مردم در زمان‌های خاصی مانند نمازهای یومیه یا نماز جمعه در مسجد پای منبرها جمع می‌شدند و صحبت‌ها و موعظه‌ها و مواضع امام جماعت را می‌شنیدند؛ می‌بینیم در این مثال سه عنصر زمان (وقت نمازها), مکان (مسجد یا مصلی) و قابل رویت بودن وجود دارد. اما در مخاطب جدید این سه عنصر وجود ندارد, رادیو تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر و اینستاگرام قواعد قدیمی را در هم شکسته‌اند و امروزه با وجود شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی شاهد پراکندگی بسیار بیشتر مخاطبان و از سوی دیگر خصوصی‌تر و فردی‌تر شدن مخاطبان هستیم که نظارت و کنترل بر آنها را سخت‌تر می‌نمایند. از این رو برای اثرگذاری بر جامعه هدف باید شناخت درست و کافی از مخاطب و ویژگی‌های آنها داشته باشیم.
اهمیت مخاطب شناسی در کلام رهبر معظم انقلاب
رهبر معظم انقلاب برای استفاده و مدیریت هدفمندتر از این فضا در جهت کمک به پیشرفت همه‌جانبه کشور در ابعاد گوناگون در حکم انتصاب اعضای شورای عالی فضای مجازی به اهداف و ماموریت این شورا اشاره فرمودند که حاکی از تدبیر همیشگی و اشراف ایشان بر تحولات عمیق در این عرصه دارد و نگاهی به اعضای تشکیل دهنده این شورا نیز نشان از اهمیت و تأثیرگذاری این فضا و لزوم مدیریت و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه فضای مجازی در راستای پیشرفت و تعالی كشور است. رهبر معظم انقلاب در رابطه با اهمیت فضای مجازی در شناخت مخاطب می‌فرمایند:
«حضور در فضای مجازی باید یک حضور جریان‌ساز باشد، ضمن اینکه بهترین راه شناسایی و ارتباط با گروههای مؤثر فرهنگی و یافتن سؤالها وسرنخ‌های فکری آنان، استفاده فضای مجازی است.امروز این انتظار از حوزه علمیه قم وجود دارد که برای ابهام‌ها و مشکلات دینی راه‌حل داشته باشد»
رهبر انقلاب همچنین در خصوص اهمیت شناخت مخاطب فرموده‌اند:
«در کنار فراگیری علم، مسئله‌ی تبلیغ وجود دارد، که بسیار مهم است. تبلیغ، داستان مفصلی است. اگر میخواهید تبلیغِ خوب بکنید، از قبل مخاطب خودتان را انتخاب کنید. میخواهید با جوانها حرف بزنید؛ خیلی خوب، اگر مخاطب خودتان را انتخاب کردید - که جوانها هستند - باید بدانید سؤال او چیست.
یک طلبه‌ای بود، مشهد درس ما می‌آمد؛ بعد مدتی بود، نبود؛ او را توی درس نمیدیدم. بعد از مدتی او را دیدم، گفتم کجا بودی؟ گفت فلان جا - یکی از شهرهای دور استان خراسان - مشغول تبلیغ بودم. گفتم خب، بالاخره چی؟ گفت به نتیجه‌ای که رسیدم، این است که من هیچی برای این مردم یاد نگرفتم. گفت من هرچه بلدم، به درد اینها نمیخورد! خب، این مخاطب‌نشناسی است. مخاطب را باید شناخت؛ روستائی، شهری، تحصیلکرده.»
فضای مجازی و شبکه های اجتماعی ابزاری برای شناخت مخاطبان در دست کشورهای غربی
از آنجایی که مدیریت کلان شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب در دست کشورهای غربی و آمریکایی است، مدیران این شبکه‌های اجتماعی با استفاده از بیگ‌دیتا یا داده‌هایی که کاربران این پیامرسان‌ها دست به دست می‌کنند، به شناخت دقیقی از علایق, تفکر, سبک زندگی, فرهنگ و جهت‌گیری‌های سیاسی افراد و ... دست می‌یابند و از این طریق به شناخت دقیقی از مخاطبان خود می‌رسند.
گام بعدی در شناخت مخاطبان تولید محتوا بر اساس علایق این افراد توسط مدیران این پیامرسان‌هاست که با جهت‌دهی به این محتوا می‌توانند تاثیرات دلخواه خود را بر جامعه هدفشان بگذارند. در واقع مدیران خارجی پیامرسان‌های پرمخاطب می‌توانند با استفاده از ابزار شبکه‌های اجتماعی فرهنگ و نگرش یک جامعه را با کمترین هزینه و بدون حضور فیزیکی در آن جامعه و تنها با شناخت صحیح مخاطبان و تولید محتوای جهت‌دهی شده به اهداف خود دست پیدا کنند. از این رو شناخت مخاطبان در فضای مجازی امر مهم و اساسی که در ایران کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
کلام آخر
بنابراین؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم شبکه‌های اجتماعی در جامعه امروز در حال تبدیل به مراجع رسانه‌ای قدرتمندی هستند که جریان آزاد اطلاعات و جریان نقد و بررسی برنامه‌های جاری در آنها بازتاب داشته و می‌تواند یک مرجع معتبر مخاطب‌‌شناسی برای مدیران و سیاست‌گذاران باشند.
سیاست‌های ایجابی فرهنگی و اجتماعی، برنامه‌ها و سیاست‌های معطوف به تولید و مدیریت محتوای مورد اشاره رهبر فرزانه انقلاب در راستای ترویج هنجارها، ارزش‌ها و سبک زندگی اسلامی - ایرانی و ممانعت از رخنه‌ها و آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی در این عرصه و مقابله مؤثر با تهاجم همه‌جانبه فرهنگی، تسریع در راه‌اندازی شبکه ملی و برنامه‌های دیجیتال‌سازی اطلاعات آنالوگ و دسترسی‌پذیر ساختن اطلاعات و محتوا در این فضا، از طریق سیاستگذاری كلان، مدیریت هوشمند و افزایش آگاهی و سواد رسانه‌ای، تعالی و پیشرفت جامعه را بیش از پیش و با سرعتی به موازات ارتقاء فناوری امکان‌پذیر خواهد ساخت و جمهوری اسلامی را به قدرت سایبری در طراز قدرت تاثیرگذار جهانی در این عرصه مبدل خواهد ساخت.
انتهای پیام/