مزاج شناسی از مباحث مهمی است که دانشمندان نامدار ایرانی از جمله ابوعلی سینا، زکریای رازی و سیداسماعیل جرجانی به آن پرداخته و آن را به بالندگی رساندند که نه تنها در طب سنتی ایران بلکه در کشورهای دیگر مثل طب سنتی چینی، رومی، یونانی و هندی نیزدیده می شود.
شناسایی و شناخت دقیق مزاج نیازمند مراجعه به اهل فن و متخصصین طب سنتی است اما سوال اینجاست که مزاج یک فرد تا چه اندازه برجنبه های مختلف زندگی از جمله حالات جسمانی و رفتاری اثر گذار است؟ موضوع مهمی که در این گزارش برای آشنایی با مزاج و راه های رسیدن به تعادل در آن به گفتگو با متخصص طب سنتی ایرانی پرداخته می شود.
حمیده وحید متخصص طب سنتی ایرانی در ابتدا با اشاره به تعریف مزاج از دیدگاه طب سنتی می گوید: مزاج از نظر لغوی به مفهوم " در آمیختن " است. از دیدگاه طب سنتی، اجزای اولیه همه موجودات اعم از انسان، حیوان ، نبات و جماد از 4 عنصر آب، خاک، هوا و آتش تشکیل شده است که از در هم آمیختگی این 4 عنصر در هر شیئی، کیفیتی حاصل می شود که به آن مزاج گویند.
مزاج های اصلی
وی می افزاید: مزاج ها به 9 مزاج اصلی تقسیم می شوند که شامل مزاج معتدل و مزاجهای غیر معتدل مفرد (گرم، سرد، خشک و تر) و مرکب (گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشک) می شوند. در واقع افراد در یک طیف قرار می گیرند و شدت این کیفیتها با هم متفاوت است و بر اساس خصوصیات هر فرد با او برخورد می شود.
این متخصص طب سنتی ایرانی درباره مزاج در هر فرد تصریح می کند: هر فردی یک مزاج پایه (ذاتی، مادرزادی) دارد ولی سنین مختلف، جنسیت،مشاغل، غذاها، گیاهان دارویی، محیط های زندگی (اقلیم های جغرافیایی)، فصول مختلف و غیره هرکدام مزاجی دارند که می توانند مزاج پایه فرد را تحت تاثیر قرار دهند و در سلامتی و یا ایجاد بیماری افراد نقش بازی کنند.
وحید می افزاید: به عبارت دیگر هر فرد با مزاجی متولد می شود که با این مزاج احساس سلامتی می کند که به آن مزاج صحّی می گویند و هر چه فرد از این مزاج صحی خود دور شود در واقع به سمت بیماری می رود و یکی از وظایف پزشکان متخصص طب سنتی برگرداندن افراد به سوی مزاج صحی آنها می باشد.
راه‌های تشخیص مزاج
وحید درباره راه‌های تشخیص مزاج بیان می‌کند: با کمک یکسری علائم و نشانه‌ها می‌توان مزاج افراد را شناخت البته باید توجه داشت در نظر گرفتن همه علائم در کنار هم ضروری است و با یک یا دو علامت نمی‌توان در خصوص مزاج افراد قضاوت نمود. مواردی که با آنها می‌توان در مورد وضعیت کلی مزاج ذاتی بدن قضاوت کرد عبارتند از:
۱ – مَلمَس
احساس حرارت هنگام لمس نشانه گرمی، احساس سرما نشانه سردی، احساس نرمی نشانه رطوبت یا تری و احساس سفتی و خشکی نشانه خشکی مزاج است البته مشروط بر اینکه فرد معاینه کننده خودش از مزاج معتدلی برخوردار باشد و یا مزاج خود را بشناسد تا بتواند قضاوت صحیحی از فرد معاینه شونده داشته باشد.
۲. هیکل
اندام های لاغر شامل مزاجهای گرم و خشک یا سرد و خشک هستند و افراد با هیکل‌های درشت و چاق دارای مزاجهای گرم و‌تر یا سرد و تر هستند.
۳. وضعیت موها
پرپشتی، ضخیم بودن، سیاهی و مجعد بودن موها دلیل بر گرمی و خشکی مزاج و برعکس کم پشتی، نازکی، صافی و سفیدی مو دلیل بر سردی و تری مزاج است.
۴. رنگ بدن
برای مثال رنگ سفید می‌تواند دلیلی بر سردی مزاج و یا رنگ قرمز یا زرد دلیلی بر گرمی مزاج یا غلبه یک از اخلاط در بدن باشد.
۵- وضعیت خواب
سردی و تری باعث پرخوابی می‌شود و برعکس خشکی و گرمی سبب بیداری یا به عبارتی بی خوابی می‌شود.
۶- چگونگی افعالی که از فرد سر می‌زند
اگر ضعف، کندی و سستی در فعالیت‌های افراد دیده شود نشانه سردی مزاج و چنانچه سرعت در افعال فرد دیده شود مثلا سرعت رشد بدن، سرعت رشد موها و غیره نشانه گرمی مزاج است.
۷- کیفیت موادی که از بدن دفع می‌شود
مثلاً در گرمی مزاج، مواد دفعی مثل عرق، ادرار، مدفوع و غیره بوی تندی دارند و پررنگ هستند حال آنکه عکس اینها، دلیل بر سردی مزاج است.
۸- بزرگی و کوچکی اعضاء
قفسه سینه وسیع، عروق برجسته، دست و پا‌های بزرگ، برجستگی زوایای مفاصل دلیل بر گرمی مزاج افراد دارد و علائم معکوس نشانه سردی مزاج آنها است.
۹- چگونگی تاثیرپذیری بدن از کیفیت‌های گرمی، سردی، تری و خشکی
اگر بدن نسبت به گرما (هوای گرم یا خوردن خوراکی‌های با کیفیت گرمی نظیر خرما، گردو، عسل و غیره به سرعت واکنش نشان دهد و تحت تاثیر آنها قرار گیرد نشانه گرمی مزاج است.
۱۰- حالت‌های روحی روانی
برای مثال زود عصبانی شدن، جرات و جسارت، زیاد سخن گفتن و تند صحبت کردن نشانه گرمی مزاج و برعکس ترسو و محتاط بودن، آهسته و کم سخن گفتن نشانه سردی مزاج است.
این متخصص طب سنتی با اشاره به مزاج اعضای بدن اظهار می کند: علاوه بر مزاج کلی بدن، اعضاء مختلف بدن نیز هر کدام مزاجی دارند برای مثال مزاج قلب گرم و خشک است، مغز مزاجی سرد و تر دارد وغیره . همانطور که قبلاً گفته شد هرچه فرد از مزاج صحی خودش دورتر شود دچار بیماری می شود ، اگر اعضاء هم از مزاج صحی خود دور شوند فرد دچار بیماری می شود که تشخیص این امر به عهده پزشک متخصص طب سنتی است.
وی در ادامه می گوید: از دیدگاه طب سنتی ایران، هدف از پزشکی و وظیفه اصلی پزشک در درجه اول، حفظ تندرستی (حفظ الصحّه) و در اولویت دوم درمان بیماریها و بازگرداندن سلامتی است.
تعادل در مزاج/ می خواهم مزاجم، مزاحمم نباشد
وحید درباره راه های رسیدن به تعادل در مزاج وحرکت به سوی مزاج ذاتی هر فرد تصریح می کند: حفظ تندرستی در واقع روش زندگی، مطابق با مزاج و خصوصیات ذاتی هر فرد است که با کنترل و تغییر در 6 اصل ضروری زندگی حاصل می شود. این 6 اصل عبارتند از:
1- خوردنی ها و آشامیدنی ها : اینکه چه بخوریم و چه بیاشامیم ، از خوردن چه چیزهایی پرهیز نماییم و چه آدابی را در هنگام خوردن غذا رعایت کنیم.
2- حرکت و سکون: فعالیت بدنی مناسب و مداوم و استراحت کافی داشته باشیم.
3- خواب و بیداری: به موقع و به میزان کافی بخوابیم و از پرخوابی، بی خوابی و خوابیدن در زمانهای نامناسب پرهیز کنیم.
4-آب و هوا: از آب و هوای سالم برخوردار باشیم.
5- تخلیه بدن از مواد زاید و غیرطبیعی: برای مثال دفع به موقع و کافی ادرار، مدفوع، عرق و ... و حفظ مواردی که برای بدن ضروری هستند.
6- حالات روحی و روانی: از حالات روحی و روانی شدید نظیر: هم وغم، خشم، ترس وغیره، بایستی دوری کرد و هیجانات و استرس های خود را کنترل کرد.
این متخصص طب سنتی ایرانی می افزاید: از دیدگاه بیشتر حکمای طب سنتی این 6 اصل بر یکدیگر برتری ندارند و بایستی برای حفظ سلامتی به هر 6 اصل توجه ویژه نمود.
شایسته است که با مصرف مواد غذایی مناسب و همسو با مزاج برای حفظ سلامتی بیشتر و داشتن زندگی سالم و طبیعی به تمامی عواملی که به جسم و آرامش روحیمان مربوط می شود توجه کرده تا از سلامتی بیشتری بهرمند شویم.
انتهای پیام//ز.م
گزارشگر: زهرامعتمدی راد