کاشان شهر عروس باغ های ایرانی، خانه های تاریخی و مساجد خاورمیانه به لحاظ میراث فرهنگی جزء پنج شهر اول ایران به شمار می رود که باغ فین آن با آوازه جهانی دومین اثر پر بازدید در کشور و نخستین بنای تاریخی پربازدید در استان اصفهان است.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان ،کاشان در زمره یکی از قطب های گردشگری کشور با قرارگرفتن در مسير شاهراه تهران به جنوب کشور، نزدیک به اصفهان، پایتخت فرهنگ و تمدن ایران به‌عنوان دیرین‌ترین خاستگاه‌های بشری از لحاظ میراث فرهنگی با پیشینه‌ای غنی و بلندآوازه است.
8 هزار و 500 هکتار وسعت گستره جغرافیایی این شهرستان دارای بیش از یکهزار و 700 اثر ارزشمند تاریخی، فرهنگی، معماری زیبا و اصیل ایرانی به جای مانده از ادوار گذشته است که 318 بنای تاریخی از این تعداد تاکنون در فهرست آثار ملی و 15 اثر فرهنگی آن به عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
ثبت دو میراث معنوی هنر بافت فرش و آیین سنتی مذهبی قالیشویان و باغ تاریخی فین نیز سه اثری است که در میراث جهانی ثبت شده‌است.
حدود 600 خانه تاریخی در کاشان شناسایی شده است که 83 خانه آن از جمله خانه‌های تاریخی بروجردی ها،طباطبايی ها ، عباسی ها ، عامری ها ، احسان، قرائتی، تبريزی ها، عطارها، آل‌ياسين، خانه هنرمندان یا خانه تاریخی تاج و ده‌ها نمونه ديگر معماری بی‌بدیل و اصیل ایرانی اسلامی را به تو نشان می‌دهد.
خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان در این مجال از طریق مصاحبه با افراد کارشناس و مسئوول در حوزه میراث و گردشگری شما مخاطبان عزیز را بیشتر با خانه بی بدیل طباطبایی آشنا می کند.
محسن جاوری، رییس اداره میراث فرهنگی وصنایع دستی کاشان در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان، خانه طباطبایی ها را فخر خانه های تاریخی ایران دانست و گفت: در بافت تاریخی کاشان خانه های تاریخی زیادی با بیش از 450 خانه تاریخی شناسایی شده داریم که به اقشار مختلف جامعه از جمله طبقه تجار، غنی و دولتمردان تعلق داشته است.
وی با تاکید بر اینکه این اقشار در آن زمان خانه های خیلی خوب و فاخری از جمله خانه بروجردی ها، خانه عباسی ها، خانه طباطبایی ها و عامری ها را ساختند گفت: خانه طباطبایی ها یکی از خانه های بسیارخوب بود که همزمان با نهضت خرید و مرمت خانه های تاریخی از حدود اوایل دهه 70 در کاشان بازسازی و مرمت شد.
جاوری با تاکید بر اینکه در آن زمان خانه طباطبایی ها یک مخروبه بود وبخش عمده آن تخریب شده بود گفت: خانه ای که در حال حاضر می بینید حاصل مرمت ونوسازی واحیای جدید آن است.
وی با اشاره به اینکه دو دانگ خانه تاریخی طباطبایی متعلق به میراث فرهنگی است گفت: میراث سالانه مسائل نظارتی و مشارکتی را بر مباحث مرمتی و ساماندهی آن دارد.
به گفته وی، خانه تاریخی طباطبایی به عنوان الگوی معماری خانه سازی در زندگی مردمان گذشته و نوع زندگی، منش آنها ومقیاس های خانه ها در نوع معماری است که به کارگیری انواع و اقسام فضاها و بهره برداری از توپوگرافی زمین را در ظرف معماری هر کدام از این خانه ها به خصوص خانه ی تاریخی طباطبایی ها نشان می دهد.
راهنمای گردشگری کاشان در خصوص این خانه با اشاره به قدمت بیش از 180 ساله گفت: خانه تاریخی طباطبایی به عنوان عروس خانه های ایرانی، در همسایگی امامزاده سلطان امیر احمد به عنوان قطب مذهبی محله، واقع شده و به خاطر اینکه سنگ بنای آن را یکی از تجار بین الملل فرش کاشان به نام حاج سید جعفر طباطبایی بنا نهاده، به خانه طباطبایی موسوم و مشهور شده است.
مجتبی فاتحی، با اشاره به اینکه این تاجر خوشنام با شهرهای مختلف ایران مثل تبریز و خاندان سرشناسی مثل امین التجار تبریزی مراودات تجاری داشته که گاهی نیز این گونه مراودات به پیوندهای خویشاوندی منجر می شده است گفت: کنار این گونه خویشاوندی ها، ماجرای ازدواج ماهرخ سلطان دختر خانواده طباطبایی با سیدمهدی پسر خانواده بروجردی را به عنوان دو خانواده سرشناس کاشان در اواخر عهد قاجار باید اضافه کرد.
وی تصریح کرد: این تاجر خوشنام علاوه بر این فرش های اصیل کاشان با طرح های مختلف مثل لچک ترنج، ترنج و محراب، گلدانی و... را به کشورهای حوزه اوراسیا، حاشیه خلیج فارس صادر کرده و در زمان اواخر عهد قاجار از بنام ترین تجاری بوده که وسعت، عظمت و گچبری های فاخر خانه اش هویدای این مطلب است.
به گفته وی، خانه طباطبایی‌ها با مساحتی نزدیک به نیم هکتار(4730متر مربع)، شامل سه بخش اصلی اندرونی، بیرونی و خدمه همراه با ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب ، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.
نویسنده کتاب خانه تاریخی طباطبایی اظهارداشت:این خانه مثل بیشتر بناهای اقلیم گرم و خشک ایران، به شیوه گودال‌باغچه، متقارن، متناسب، درونگرا ، حجاب دار و چهارفصل ساخته شده که معمار آن نیز مشخص نیست.
فاتحی، درسبک معماری گودال‌باغچه که مختص اقلیم گرم و خشک بوده است گفت: زمین را به گونه ای گود می کردند تا ضمن استفاده از مصالح بومی یا بوم آورد در ساخت بنا، آب قنات نیز که در سطح پایین قرار داشت به راحتی بتواند در تمام بخش های بنا به جریان دربیاید.
وی با تاکید بر اینکه بدین ترتیب بنا به دلیل قرارگرفتن در دل زمین استحکام بیشتری پیدا می کرد، با تابستان ها و زمستان های سخت اقلیم گرم و خشک سازگارتر می شد، به دلیل وجود رطوبت معتدل تر و بخصوص با دیوارهای بلند در اطرافش، به هیچ وجه کسی از بیرون و حتی پشت بام نمی توانست داخل سرا را ببیند گفت: اینجاست که معماری حجاب دار خوانده شده و مانند پناهگاهی ساکنانش را از هر حیث محجوب و محفوظ نگه می دارد؛ موضوعی که در معماری امروزی کمتر رعایت می شود چرا که گاهی با بازشدن درب منازل، می توان به راحتی کل فضای داخل خانه را دید.
به گفته وی،علاوه بر این، خانه طباطبایی درونگرا و مرکز محور است؛ یعنی هیچ پنجره ای از این سرا به بیرون بازنمی شود و تمامی نور اتاق ها از حیاط مرکزی تامین می شود و با وجود گچ بری های مفصل حیاط باشکوه بیرونی، در محوطه بیرونی خانه خبری از نماکاری نیست.
این محقق و کاشان پژوه تصریح کرد: حیاط مرکزی یا همان بخش بیرونی خانه را به عنوان مفصل ترین بخش خانه از نظر وسعت و تزیینات گچ بری الهام گرفته از نقوش فرش کاشان با تالارهای مختلف چهارفصل در یک امتداد به مانند آینه های روبروی هم تاکیدکرد و گفت: این حیاط محل برگزاری آیین های مذهبی از عید غدیر تا روضه خوانی ماه محرم وصفر بوده و علاوه بر این، مراودات تجاری و کسب و کار صاحب خانه هم در این بخش انجام می شده است که تالار هفت دری شاه نشین با ایوان آینه کاری شده مقابلش، نمای بسیار زیبایی از نقش فرش اصیل کاشان (لچک ترنج) را دارد.
فاتحی، گفت:اندرونی خانه نیز شامل اتاق پنج دری با درب های اُرُسی در مرکز و دو حیاط چهارفصل با ورودی های مجزا در دو طرف آن دیده می شود که این بخش حریم خصوصی خانه برای زندگی دورهمی خانواده بوده است.
وی، سرداب‌های خانه را به عنوان مهم ترین بخش تابستانی این خانه دانست و گفت: سرداب‌های خانه از طریق کانال های دستکن موسوم به "نای کش"، به بادگیر مرکزی به عنوان بهترین سیستم تهویه طبیعی راه دارد تا در اثر گردش منظم هوا یا سیرکولاسیون، هم این فضاهای زیرزمینی از نفوذ رطوبت و تخریب مصون بماند و هم محیط خنک آن شرایط را برای استراحت در گرمای خشک و سوزان فراهم کند تا جایی که خوابیدن ظهر هنگام تابستانی در این بهشت های زیرزمینی بدون روانداز ممکن نبوده است.
به گفته وی، در زیر تالار مرکزی پنج دری با ارسی های رنگارنگش ، سرداب مرکزی با پله های 30 سانتی قرار دارد که به علل مختلفی مانند اتصال به بادگیرمرکزی، سقف ضربی، مصالح بکر زمین، دو جداره بودن بدنه و...ضمن داشتن اختلاف ارتفاع حدود ۸ تا ۱۰ متر از سطح کوچه، در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف دما بین زیرزمین و بیرون آن مشاهده می شود.
این جوان میراث دوست کاشانی، اهمیت کارکرد بادگیرها را به عنوان خلاقانه ترین عناصر معماری سازگار با محیط در اقلیم گرم و خشک کویر به گونه ای دانست که به نقل پروفسور حسابی، در طراحی سیستم فاضلاب شهری پاریس برای تهویه از این سیستم معماری ایرانی الگوبرداری شده است.
فاتحی، افزود: قسمت بیرونی خانه، تالار بزرگ هفت دری یا اتاق شاه نشین نیز در مرکز با نورگیرها و پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره اُرُسی که عمودی باز و بسته می‌شوند.
وی در مورد اتاق شاه نشین گفت: این اتاق دارای تزیینات یزدی بندی در سقف، نقاشی، آینه‌کاری و پنجره‌های مشبک گچی(ظهرگچی) در بدنه است که همچون پارچه توری ظریف ضمن جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید به داخل تالار، آن را رنگارنگ و ملیح می کند.
به گفته وی، شیشه های رنگی به کاررفته در درب ها و ارسی های این سرا علاوه بر ایجاد حریم امن برای داخل تالارها، نور خیره کننده آفتاب را مهار و رنگین می کرد؛ علاوه بر این ترکیب رنگ ها می توانسته جاذب حشراتی مثل پشه و مگس باشد.
این میراث یار دانش آموخته دانشگاه کاشان افزود: در طرفین تالار بزرگ هفت دری، علاوه بر اتاق های متناسبی به نام "گوشواره"، دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه قرار دارد که نقاشی های زیبای آن الهام گرفته از طرح های اصیل ایرانی مثل اسلیمی، ختایی، شکارگاه و بزم و رزم بوده و با طرح های اروپایی اواخر عهد قاجار مثل پل های فرنگی، آبراه ونیز ایتالیا و... تلفیق شده است.
فاتحی گفت: هرچند که بنا به برخی گفته ها، این تصاویر زیر نظر «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به «صنیع الملک» عموی کمال الملک کار شده؛ اما در بطن این نقاشی ها خبری از امضا و نام و نشان نقاش نیست و تنها در داخل تالار ضمن آیه "و ان یکاد..." تاریخ 1294ه.ق به چشم می خورد که گویا خبر از پایان تزیینات تالار در این تاریخ داده است.
وی، حیاط ساده خدمه را به عنوان محلی برای انجام کارهای خدماتی تشریفات و برگزاری آیین ها در آن عصریادآورشد و گفت: این حیاط شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین ،مطبخ و اصطبل های چهارفصل موسوم به"باربند" می‌شود که درب ورود و خروج مجزا داشته و باتوجه به موقعیت ارتفاعی اصطبل می توان به گود بودن خانه پی برد.
به گفته وی،آب خانه نیز از دو رشته قنات به نام های دولت‌آباد و نصرآباد تأمین می‌شد که ضمن ذخیره در حوض های بزرگ حیاط، برای شست و شو کاربری داشت و برای آشامیدن نیز از آب چاه خانه، که در گوشه انتهایی یکی از زیرزمین های تالار زمستانه قرار دارد، استفاده می شد.
این کاشان شناس جوان، افزود: خانه طباطبایی دارای ۵ درب ورودی با دهلیز وهشتی مجزا بوده که درب اصلی آن به دو ورودی اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شود.
فاتحی، علت پیچ و خم‌های راهرو، دهلیز یا دالان ورودی را شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم به دخال خانه دانست و گفت: این سبک معماری خانه را به نوعی از دید بیگانگان محجوب و محفوظ می کند.
او اضافه کرد: علاوه بر این كه همه فضای داخلی نسبت به محوطه بیرونی از حجاب و امنیت كامل برخوردار است، هریک از بخش‌های درون خانه نیز با پنجره و درب های گره چینی یا ارسی نسبت به یكدیگر محجوب است.
وی افزود: برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید بعد از هشتی و دهلیز یا پیچ حجاب، از پله‌های ورودی تا عمق ۶ متری پایین رفت و آنجا است كه چشم‌انداز گچ بری های اسلیمی زیبای درون خانه انسان را متحیر می کند.
به گفته وی، همانگونه كه می‌دانیم، درعمق یک متری از سطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یكسان است که این عایق قطور یعنی یک متر خاك مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشك زمستان به عمق زمین می شود.
این راهنمای گردشگری کاشان گفت: به همین دلیل عمق و گود بودن است كه آب چاه‌ها همیشه خنک و گوارا است و در عین حال در تابستان و زمستان از دمای ثابتی برخوردار است و بر همین اساس دیوار روبه روی هر اتاق، پشت به زمین خنك دارد و دمای سطح این دیوار در همه فصول سال نمی‌تواند بیش تر از ۱۸ درجه سانتی‌گراد باشد.
فاتحی گفت: خانه تاریخی طباطبایی‌ها كه به‌وسیله هیأت امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی كاشان خریداری و در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ با همكاری شهرداری و میراث فرهنگی كاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات، طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسید.
به گفته وی، مجموعه تاریخی خانه طباطبایی‌ها هم‌اكنون زیر پوشش واحد گردشگری شهرداری كاشان اداره می‌شود و همه روزه، پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران زمین از ایران و جهان است.
سید مهدی رضوی زاده، مسئول حوزه گردشگری شهرداری کاشان نیز در ادامه این گفتگو در خصوص اقدامات مرمتی این خانه گفت: اقدامات مرمتی خوبی با تخصیص اعتبار 500میلیون تومانی در بودجه شهرداری برای خانه تاریخی طباطبایی ها در نظر گرفته شده است.
وی با اشاره به تخصیص اعتبار خوب شهرداری برای مجموعه های تاریخی تحت پوشش آن افزود: عملیات مرمت خانه تاریخی طباطبایی ها از نیمه دوم سال جاری آغاز می شود.
به گفته وی، اجرای این عملیات به دلیل شرایط آب وهوایی گرم وتاثیرگذار روی کارهای ظریف مرمتی اعم از گچ بری و گچ کاری همچنین حضور و تردد زیاد گردشگران در نیمه ی اوِل سال در خانه ممکن نیست.
مسئول حوزه گردشگری شهرداری کاشان، برگزاری دو رویداد در سطح ملی وبین المللی را به عنوان برنامه های حوزه گردشگری شهرداری کاشان در خانه ی تاریخی طباطبایی ها خبرداد و گفت:اجرای این دو برنامه در حال رایزنی و تصمیم گیری با مسئولان ذی ربط آن در سطح استانی و کشوری است.
رضوی زاده؛ تصریح کرد: این دو برنامه با هدف جذب گردشگر و اجرای برنامه های متنوع در فصل پاییز و زمستان ونیمه دوم سال اجرا خواهدشد.
وی خانه طباطبایی ها را روح فرح بخش خانه های تاریخی کاشان دانست و گفت: کنسرت محمد معتمدی خواننده کاشانی و اجرای مراسم اختتامیه یک برنامه قرآنی سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری کاشان نیز در این شاهکار معماری اجرا شد.
به گفته وی، در حوزه ی استفاده از فضای خانه ها برای اجرای برنامه ها با توجه به اینکه در گرما و سرما تاسیساتی بعد از بهره برداری در این خانه ها پیش بینی نشده است حوزه شهرداری کاشان با همکاری بخش خصوصی مرمت کاربری استفاده از فضای خانه ها را با لحاظ کردن امکانات رفاهی و تاسیسات سرمایشی و گرمایشی در حال طراحی واجرا دارد.
علیرضا عبدالله زاده، مسوول کمیته آمار و پردازش اطلاعات ستاد هماهنگی خدمات سفر شهرستان کاشان، نیز در پایان این افزود: 226 هزار و 500 گردشگر داخلی و خارجی از اول امسال تا کنون از این خانه تاریخی بازدید کردند که 93 هزار و 35 نفر آن ایرانی و 133 465 نفر آن نیز از گردشگران خارجی بودند.
وی افزود: خانه تاریخی طباطبایی ها در ایام نوروز 97 بعد از باغ فین در رتبه دوم بازدیدها بین آثار و ابنیه تاریخی کاشان قرار داشت.
کاشان از شهرستان های استان اصفهان است که در مسیر راهبردی شمال و جنوب کشور با فاصله 220 کیلومتری در شمال این استان و 250 کیلومتری از پایتخت کشور در حاشیه کویر مرکزی و مجاورت کوههای کرکس واقع شده است که از طرف شمال و شمال غربی به شهر قم از طرف شرق و شمال شرقی به آران و بیدگل، از طرف جنوب شرقی به اردستان،از طرف جنوب به شهرستان نطنز و از طرف غرب به گلپایگان و محلات منتهی می شود.
گزارش ازحرمت سادات متولی
انتهای پیام/م