آثاری کهن که از چند صد سال تا چند هزارسال عمر دارند و حتی هنوز، تمام کاربردهایشان برای پژوهشگران آشکار نشده است. از آن جایی که ایرانِ کهن دانشمندان معروف و به نامی داشته است، تعداد این آثار ارزشمند در کشور بسیار زیاد است. ترکیبی از نجوم و معماری اثری متفاوت را خلق می کند که می تواند کاربردهای جالبی داشته باشد.
این دسته از بناها در جهان طرفداران زیادی دارد. از اهرام ثلاثه مصر بگیرید که همیشه جزو عجایب تاریخی بوده و پر از شگفتی و راز به حساب می آمده تا بناهای عجیب و غریبی که اقوام مایا ساختند. در این پرونده درباره بناهای عجیبی که بر اساس دانش نجوم ساخته شده اند برایتان خواهیم گفت، نگاهی به مهم ترین نمونه های آن ها در جهان و ایران می اندازیم و دانشی به نام باستان اخترشناسی را معرفی می کنیم.
تخت جمشید، نماد با شکوه دانش و معماری ایرانی
نخستین ویژگی تقویمی تخت جمشید این است که محور شرقی – غربی این بنا در امتداد طلوع خورشید انقلاب تابستانی و غروب خورشید انقلاب زمستانی ساخته شده است. یعنی وقتی در اول تابستان خورشید از پشت کوه رحمت در استان فارس بالا می‌آید، درست در امتداد محور تخت جمشید است و در روز اول زمستان، هنگامی که خورشید غروب می‌کند و قرص خورشید به افق می رسد، باز هم در امتداد محور تخت جمشید است، اما در حالت عکس. در سراسر تخت جمشید کنگره‌هایی دیده می شود که در وسط آن ها یک طرح پنجره نما وجود دارد. نمونه این طرح‌ها را در خیلی از آثار باستانی ایران می‌بینیم. در زیگورات چغازنبیل، کعبه زرتشت، کاخ فیروزآباد، تخت سلیمان و... این طرح‌ها ابزارهای زمان سنجی هستند.
برج رادکان، یادگاری از خواجه نصیر توسی
برج رادکان، اثر ارزشمند دیگری در کشورمان که یادگار خواجه نصیر الدین توسی دانشمند بزرگ ایرانی و شاگردانش است. تاریخ ساختش نزدیک به همان سال هایی است که رصدخانه مراغه ساخته شده است. این طور که کتاب های تاریخی می گویند خواجه نصیر این برج را طراحی کرده و با کمک شاگردانش ساخته تا برای رصد آسمان و گاه شماری از آن استفاده کنند. برج 25 متری رادکان که مهم ترین جزئیات تقویم خورشیدی را برای منجمان دوران مشخص می کرده است، بلندترین برج نجومی دنیا به حساب می آید و تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد.
این برج در قریه رادک واقع است و دارای 12دریچه بوده که از هر دریچه آن نور وارد می شود. تا قبل از این بنا، کعبه زرتشت به عنوان یک ابزار منحصر به فرد برای رصد آسمان و خورشید و تعیین زمان های مختلف کاربرد داشته است و بعد از ساخت برج رادکان این اثر تاریخی به عنوان ابزاری برای تعیین اعتدالین جایگزین شد. در زیر گنبد این بنا 12 دریچه وجود دارد که به منجمان امکان پیدا کردن آغاز 4 ماه تعیین کننده سال یعنی فروردین، تیر، مهر و دی را می داد و به این ترتیب، آن ها می توانستند شروع هر فصل را با قطعیت اعلام کنند.
اما امکانات تشخیصی برج رادکان به همین جا ختم نمی شود و در تمام سال، زمانی که خورشید به اوج خود می رسد، می توان آفتاب و سایه را بر دو دیوار برج دید که به یک اندازه می شوند و نیم روز نجومی یا هنگام اذان ظهر را نشان می دهند. جالب است بدانید که برج رادکان و ماهیت علمی و نجومی آن حدود 15سال است که بر ما روشن شده است و تا قبل از این مردم بومی منطقه برج مهم و تاریخی را یک آرامگاه قدیمی می دانستند. شناسایی و کشف کاربردهای نجومی این برج توسط یک مهندس راه و ساختمان یعنی منوچهر آرین انجام شد. بعد از سال ها پژوهش و مطالعه مهندس، وقتی اهمیت این بنا برای سازمان میراث فرهنگی روشن شد اقداماتی برای مرمت و حفاظت آن صورت گرفت. یکی از علت هایی که درباره برج رادکان اطلاعات بسیار دقیق و کاملی وجود دارد اما درباره بعضی از بناهای با ارزش نجومی کشورمان هنوز شناخت کافی نداریم تلاش های مهندس آرین است. کمبود چنین پژوهشگرانی باعث شده کشور ما با وجود داشتن بناهای با ارزش مشابه، به قدر کافی مورد توجه قرار نگیرد. این برج زیبا و دیدنی را می توانید در 74 کیلومتری شمال مشهد در شهرستان چناران ببینید.
چارطاقی کم نظیر نیاسر در شهر گل و گلاب
نیاسر، شهری باستانی در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. این منطقه به دلیل وجود چشمه‌ای دائمی و پرآب به نام چشمه‌ی اسکندریه از مناطق خوش آب و هوای ایران به شمار می‌رود. غیر از گل های محمدی و طبیعت چشم نواز، در این شهر بنایی ارزشمند وجود دارد که هر سال جمعی از عکاسان، منجمان و دوستداران معماری را به سمت خود می کشاند.
این چهارطاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره‌ی ساسانی است که با سنگ و گچ ساخته شده و به عنوان تقویم آفتابی کاربرد داشته است. تقویم آفتابی زمان را با استفاده از سایه‌های ایجاد شده توسط پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب آفتاب محاسبه می کند. نسبت طول پایه‌های چارطاقی با فاصله‌ی میانی پایه‌ها و در نتیجه زاویه حاصل از این نسبت، طوری محاسبه شده است که این بنا را با یک آتشکده ساده متمایز می کند.
این نسبت های دقیق باعث می شوند پرتوهای خورشید در روزهای مختلف سال هنگام طلوع و غروب در نقاطی خاص، سایه ایجاد کند که هر کدام از این نقاط خاص بیانگر زمانی مهم و شاخص بوده است. مثلا در اول فروردین ( اعتدال بهاری ) و اول مهر ( اعتدال پاییزی ) خورشید از بین پایه‌های چهارطاقی نیاسر و در امتداد خطوط خاصی دیده می‌شود که در سایر مواقع سال قابل رویت نیست. این زمان ها اساس گاه شماری و تقویم قرار می گیرند. جالب است بدانید که این چارطاقی یکی از بزرگ ترین و سالم ترین بناهای باستانی و نجومی کشور است.
استون هنجِ رازآلود و سنگ عجیب هیل
یکی دیگر از معروف ترین نمونه های مشابه در جهان مربوط به بنای معروف «استون هنج» در ۱۳ کیلومتری شهر «سالزبری» کشور انگلستان است. دایره‌ای بسیار بزرگ، متشکل از تعدادی سنگ که بعضی از آن ها تا ۵۰ تن وزن و ارتفاعی حدود شش متر دارند. این بنای تاریخی دوران نوسنگی استون هنج نام دارد و نویسنده سوئیسی «اریک فون دانیکن» آن را مدلی از منظومه شمسی می داند. البته او معتقد است این بنای باستانی محل فرود سفینه موجودات فضایی بوده است و ساخته دست بشر نیست. گرچه این ادعا هیچ وقت اثبات نشده است اما ساخت چنین بنایی آن هم با فناوری های 5000 سال پیش قدری عجیب به نظر می رسد.
متخصصان بناهای علمی کهن، حدس می زنند که این بنا کاربردی مثل گاه شمارها و تقویم ها داشته است. آن ها می گویند نحوه ی چیدن سنگ‌ها احتمالا مرتبط با نقاط انقلاب تابستانی و زمستانی (بلندترین روز و بلندترین شب سال) در آسمان و ماه گرفتگی‌ها و خورشیدگرفتگی‌ها بوده است. یعنی عبور نور خورشید در ساعات مختلف شبانه روز و در طی سال از هر سنگ اطلاعات تقویمی به خصوصی در اختیار مردم آن زمان می گذاشته است. شاهد ادعای نجومی بودن این بنا هم این است که بزرگ ترین سنگ مجوعه که سنگ «هیل» نام دارد جایی قرار گرفته است که هنگام طلوع خورشید در طولانی ترین روز سال نور دقیقا به مرکز آن تابیده و با گذشت زمان سایه بلندی در کنار سنگ ایجاد می شود. انگار این سنگ خبر از رسیدن تابستان می دهد.
اهرام اسرارآمیزی که با نگاه به آسمان ساخته شدند
طبق کشف دانشمندان سه هرم اصلی از هشت هرم مصر طبق سه ستاره کمربند صورت فلکی شکارچی یا جبار ساخته شده است. این امر در ظاهر هم کاملاً مشهود است. اگر با چشم غیر مسلح به این صورت فلکی نگاه کنید خواهید دید که در کمربند آن دو ستاره پرنورتر دریک خط قرار دارند و ستاره سوم کم نور تر است ودر انحراف کمی از دو تای قبلی قرار گرفته است. در ساخت اهرام مصر نیز دو هرم متعلق به فرعون بزرگ تر و هرم سوم متعلق به ملکه مصر و کمی کوچک تر است که با انحراف کمی از بقیه ساخته شده است. در دیواره اهرام (هر سه هرم) سوراخ هایی به عنوان دودکش و یا هواکش تعبیه شده که به اتاق قبر متصل می باشد. دانشمندان با استفاده از دستگاه های لیزری پی بردند که این سوراخ ها دقیقاً در راستای ستاره ای خاص در آسمان ساخته شده است.
مطابقت چهار هرم دیگر در سایر نقاط مصر، با همین صورت فلکی (صورت فلکی جبار) نیز این امر را ثابت می کند که هواکش های هر هرم رو به سوی ستاره مخصوص آن هرم دارد! وین هرشل (Wayen Herschel) نویسنده ای که در زمینه نجوم و باستان تحقیق می کند به یافته های اسرار آمیز و در عین حال قابل تاملی در سال های اخیر دست یافته است. او کشف کرد که زاویه ای که ابوالهول در اثر تلاقی با سه هرم صحرای جیزه به وجود می آورد درحقیقت همان زاویه ای است که درخشان ترین ستاره صور فلکی اسد(شیر) با ردیف ستارگان در کمربند شکارچی به وجود آورده است.
سازه های غول پیکر نجومی قوم مایا
از آن جایی که قوم مایا، ستاره شناسان توانمندی بودند، از این سازه‌های بلند و عظیم، برای رصد آسمان و ستارگان، استفاده می‌کردند. بر طبق سنت‌های هر منطقه و با توجه به دوره‌های زمانی مختلف، اهرام مایایی به غیر از آنهایی که مختص مراسم مذهبی بودند، در شکل‌ها و ابعاد مختلف و برای کاربردهای متفاوتی ساخته می‌شدند. مشاهدات باستان شناسی می گوید اقوام مایا حدود 3000 سال پیش شروع به ساختن این بنا کردند. آن ها این بناهای عظیم را بدون کمک هیچ چرخی ساختند چرا که آن زمان اختراع نشده بود، ابزارهایی که آن ها داشتند اغلب سنگی و بسیار ساده بود مثل سنگ آهک، گرانیت و چخماق. آن ها همچنین از شاقول برای تشخیص صافی عمودی بناها، استفاده می کردند.
Castillo که با عنوان معبد Kukulkan به معنی مار بال دار نیز شناخته می شود، در حدود سال ۱۱۰۰ میلادی ساخته شده است. این بنا در مکزیک واقع شده و چهار پلکان دارد که هر کدام از ۹۱ پله تشکیل شده است. تعداد کل پله های این بنا به ۳۶۵ عدد می رسد. نکته جالب توجه این است که تعداد این پله ها با تعداد روزهای سال مایایی برابر است.
نکته جالب دیگر درباره این معبد این است که در اعتدال بهاری و پاییزی، سایه ای به شکل مار روی این هرم می افتد. این سایه با گذر روز، به مرور از پله ها پایین می آید و در نهایت هنگام غروب، به سازه سنگی ای که به شکل سر مار است و در میان پلکان بزرگ قرار دارد، می پیوندد. همچنین برخی از محققان نقل کرده اند که اگر کسی جلوی این معبد، دست بزند، معبد با صدای پرنده جواب خواهد داد!
معماری در خدمت نجوم
«باستان اختر شناسی» دانشی است که همان طور که از نامش پیداست ترکیبی از نجوم و باستان شناسی و البته مردم شناسی است. پدیده های نجومی و اثری که بر هنر، آیین و معماری مردم باستان گذاشته دستمایه پژوهش های این دانش میان رشته ای است. این علم زیرشاخه های مختلفی دارد ولی بخشی که مورد توجه ماست همان معماری نجومی است که در تمام جهان پر رمز و راز و جذاب به حساب می آید. طوری که عده زیادی برای دیدن بناهای نجومی باستانی سفرهای دور و درازی را به جان می خرند تا از نزدیک با شگفتی های این معماری ها رو به رو شوند.
یکی دیگر از بخش های این دانش، بررسی و شناخت ابزارهای قدیمی نجومی است که همچون بناهایی که گاه شماری و شبیه سازی تقویم را انجام می دهند زمان را مشخص می کنند مثل ساعت های آفتابی و ابزاری مثل اسطرلاب که کاربردهای تخصصی فراوان دیگری هم داشته است. متاسفانه باستان اخترشناسی در کشور ما هنوز شناخته شده نیست و پژوهشگران کمی در این زمینه کار می کنند و طبیعتا به همین دلیل هم بعضی از بناهای مهم تا قبل از شناسایی دچار صدمات زیادی شدند و آن طور که باید تحت محافظت و مرمت قرار نگرفتند.
گاهی هم در اثر نداشتن شناخت و آگاهی کافی از کاربری و ماهیت این بناها استفاده های نابه جا از آن ها می شود. تا وقتی این بناها را نشناسیم و اهمیت و ارزشش را ندانیم ممکن است حتی خودمان هم در سفرهای مان به آن ها آسیب بزنیم. در حالی که کشور ما یکی از غنی ترین کشورها از لحاظ داشتن بناهای نجومی و علمی است و می تواند گردشگران زیادی را برای بازدید از این بناها جذب کند.
منبع:خراسان
انتهای پیام/