به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛تاریخ ایران زمین پر از فراز و نشیب‌های عبرت انگیز بوده ودیار آذربایجان مهمترین ایالت شمال غرب ایران دستخوش تحولات تاریخی بوده و تبریز و آذربایجان بار‌ها به عنوان پایتخت گردشگری کشور بزرگ ایران انتخاب شده و منشا تحولات مهمی گردیده است.
آق قویونلوها و قراقویونلوهااز سلسله‌های حاکم بر آذربایجان بودندکه تبریز را به عنوان پایتخت برگزیدندو بر رونق اقتصادی و فرهنگی و اقلیمی آن افزودند. ازاواخردوره سلطنت ایلخانیان در ایران قبایلی از ترکمانان در طی لشکر کشی‌های مغول از حدود خوارزم و اطراف آرال وشرق بحر خزربه آسیای غربی آمده و در شمال غربی ایران ساکن شدند آنان به تدریج قدرت یافته و از فرصتی که بعد از مرگ ابو سعید بهادر خان پیش آمد استفاده نموده و به دست اندازی به اطراف و تصرف شهر‌ها پرداختند.
پس از مرگ تیمور دوطایفه ترکمانان با هم رقابت داشتند امارت‌هایی در آذربایجان و دیار بکرعراق بنیان نهادند یکی از آن دو قراقویونلو یا سیاه گوسپندان و دیگری آق قویونلوها یا همان سپید گوسفندان خوانده می‌شدند.
نخست قراقویونلو‌ها به ریاست قرا محمد روی کار آمدند و پس از قرا یوسف در سال ۸۱۲-۸۱۳ ق. یوغ تسلط تیمور شکست خورد، فرزند قرا یوسف با شاهرخ جنگیدو پس از مرگ او بردارش جهانشاه در سال ۸۴۰-۸۴۱ بر اریکه سلطنت در تبریز نشست. دراین سال رئیس طایفه رقیب قراقویونلو‌ها به نام اوزون حسن که در دیار بکر استقرار یافته بودلشکر جهانشاه را در نبردی که خود در ان کشته شد شکست دادو بدین ترتیب آق قویونلوها برایران تسلط یافتند و سلسله‌ای اوزون حسن بنیان نهاد شد وهم اکنون در گوشه و کنار آذربایجان به ویژه تبریزآثار اوزون حسن به چشم می‌خورد که مسجد و امارت اوزون حسن در میدان صاحب الامر تبریز هزاران گردشگر داخلی و خارجی و همچنین پژوهشگران تاریخ ایران زمین را به سوی خود می‌کشاند.
دکتر محمد رضا پاشایی فخراستاد تاریخ و ادبیات در این زمینه به خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛گفت: در مورد ریشه و تبارآق قویونلوهااحتمال می‌رود که آق‌قویونلو تیره‌ای از ایل بایندر بوده باشد.
وی افزود:به هر حال نام ایل بایندر در سده چهاردهم میلادی در آسیای صغیر سر زبان‌ها افتاده است و این فرضیه وجود دارد که بایندری‌ها در فتح آسیای صغیر به دست سلجوقیان شرکت داشته‌اند.
پاشایی گفت:ایل بایندر پس از سقوط آق‌قویونلو‌ها در تریپولی، حلب و نیز در جنوب سیواس اسکان گزیدند.
تغییر سیاست حکومتی آق قویونلوها از سال ۸۷۸ ق.
اسماعیل حسن زاده نویسنده کتاب حکومت ترکمانان اق قویونلوها و قراقویونلو‌ها در ایران به خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛گفت:هر چند اوزون حسن با کمک قبایل چادر نشین ترکمان بر ایران استیلا یافت به یقین می‌دانست که صرفا با اتکا بر عنصر نظامی ترک نمی‌توان بنیاد یک دولت و جمهوری قوی را برپا داشت.
وی افزود:در واقع سیاست حکومتی آق قویونلوها از سال ۸۷۸ ق. از جهانگیری به جهانداری تغییر یافت و چهار منصب مهم آن دوره وزارت، صاحب دیوانی، مستوفی الممالکی، و صدر دست ایرانیان بوده است.
حسن زاده گفت:اوزون حسن در عین حال که ویژگی‌های برجسته نظامی داشت، مهارت فوق العاده‌ای در امور اداری و حکومتی از خود نشان داد و برای جلوگیری از اجحاف ماموران مالیاتی به مردم روستایی و کشاورزان، با کمک دیوانیان ایرانی دست به اصلاحاتی در زمینه امور مالی و ارضی زد که بعد‌ها در کشورداری مورد وثوق حاکمان ایران زمین قرار گرفت.
وی گفت:قلمرویی که اوزون حسن میراث دار آن بود و تا سال ۸۷۸ ق. به طور مداوم در جنگ و شورش، خونریزی و غارت بود، به آرامش و اصلاحات جدی نیاز داشت و از این رو وی با کمک دیوانیان ایرانی مجموعه قوانینی به نام قانون حسن پادشاه را تنظیم کرد.
حسن زاده گفت:قوانین حسن پادشاه تا پایان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی در بخش‌هایی از ایران یعنی عراق عجم، فارس، و آذربایجان رایج بوده است.
وی گفت: میزان مالیات محصولات کشاورزی مکان به مکان و زمان به زمان فرق می‌کرده است و در زمان اوزون حسن در اکثر مناطق مالیات پنج یک یا خمس از محصولات کشاورزی رایج بود.
حسن زاده افزود: قانون‌نامه حسن پادشاه در زمان اوزون حسن تدوین شد و هدف از آن نظام‌مند ساختن مالیات‌ها بود لاجرم با توجه به ستمی که بر روستاییان روا میشد، دور از ذهن بود که تنظیمات اوزون حسن مورد پذیرش عموم قرار گیرد و حدود یکصدسال بعد در اکثر مناطق گرفتن خمس و یا اندکی کمتر از آن همچنان برقرار بود.
وی گفت:در این دوره به تدریج اهمیت ایران در تجارت جهانی بر اثر باز شدن راه دریایی هند از طریق دماغه جنوبی آفریقا و درگیری‌های مداوم نظامی بین تیموریان و دولت‌های ترکمانان در غرب کمرنگ شد، چرا که اوضاع متغیر داخلی این دولت‌ها موانعی بر سر راه مفاهیم اقتصاد، سیاسی و ملاحظات تجاری ماورای منطقه‌ای ایجاد کرده بود.
حسن زاده افزود:شناخت ما از نظام پول رایج دولت آق‌قویونلو دست کم در مناطق شرق آناتولی، از گزارش‌هایی است که در زمان سلطان سلیم اول عثمانی در این مناطق ضبط شده است.
وی گفت: یک آقچه عثمانی در زمان آق‌قویونلو‌ها معادل با سه قراجه آقچه بود که به درهم نیز شهرت داشت و یک تنکه مساوی با دو آقچه عثمانی و یک شاهروقی (تحریف شده شاهرخی) معادل شش آقچه عثمانی بود.
حسن زاده افزود: همچنین نوعی سکه نقره‌ای رواج داشت که وزن معیار آن ۴.۶ گرم (یا ۵.۲ گرم) بود و این سکه نیز تنکه نامیده میشد و سکه‌هایی با وزن نصف، یک چهارم و یک هشتم سکه مذکور نیز موجود بود در زمان آق‌قویونلو‌ها در کنار چند سکه رایج تنکه، دینار به خصوص دینار تبریزی در جریان بوده است وآق قویونلوها سکه طلایی به وزن یک مثقال شرعی یعنی حدود ۳.۴ گرم ضرب می‌کردند که به احتمال معادل با اشرفی مصری بوده است که هم اکنون نمونه‌هایی از این سکه‌ها در موزه آذربایجان در تبریز نگهداری می‌شود.
سکه‌های آق قویلون‌ها از جنس نقره، برنز بود
عباس خاکسار کارشناس موزه در تبریز نیز به خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛گفت: سکه‌های اق قویلون‌ها از جنس نقره، برنز بودکه مسکوکات این سلسله را می‌توان از لحاظ ضرب به ۲ گروه تقسیم کرد:۱. سکه‌های دارای سور شارژ-۲. سکه‌های مرسوم و عادی.
وی گفت:در بعضی موارد به دلیل مسایل مختلفی از قبیل: مسایل سیاسی، اقتصادی درگیر بودن در جنگ، حاکم سکه جدید ضرب نمی‌کردبلکه بر روی سکه‌های دوره قبل نوشته یا علامت خاصی را ضرب می‌زدکه سکه‌های این چنین را سکه‌های انگ جدید سور شارژ می‌نامیدند ودر تعداد بسیاری از سکه‌های تیموری و حتی سکه‌های آق قویونلو نام فرمانروایان این سلسله به صورت سورشارژ دیده می‌شود.
خاکسار گفت:اثر ضرب مجدد بر سکه‌های تیموری بیشتر بر سکه‌های شاهرخ و ابوسعید میباشد، و همچنین در سکه‌های دوره آق قویونلو بر روی سکه‌های اوزون حسن و یعقوب بیشتر است و احتمالاً فرمانروایان آق قویونلو به علت جنگ‌های مداوم با همسایگان و گاهی جنگ‌های خانوادگی، برای تسریع در امر جریان پول و پرداخت حقوق سربازان، به این عمل اقدام نموده اند.
وی افزود: در جنگ اوزون حسن با ابوسعید تیموری مقادیر قابل ملاحظه‌ای از سکه‌های تیموری، مخصوصاً سکه‌های ابوسعید به دست اوزون حسن افتاد که بر روی این سکه‌ها ضرب مجدد صورت گرفت.
خاکسار گفت:برروی این سکه‌ها، در متن نام فرمانروا یا القابی مانند السلطان العادل، السلطان الغازی، السلطان الاعظم و ابوالمظفر، ابوالنصر، ابوالفتح، ابوالغازی و نام شهری که سکه در آن ضرب شده و تاریخ ضرب سکه به صورت عدد نوشته شده است و در پشت سکه، در متن لااله الا الله/ محمد رسول الله نوشته شده است.
وی افزود:همچنین بر بعضی از سکه‌های اوزون حسن شعار لااله الا الله، محمد رسول الله، علی، ولی الله نقش گردیده است و در اغلب سکه‌ها طرح‌های هندسی و بر بعضی علایم نمادین دیده می‌شود.
گنبد آق قویونلوها از قدیمی‌ترین آثار تاریخی تبریز
یک باستان شناس در این زمینه به خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛ گفت: پس از اضمحلال قراقویونلو‌ها و فتح ایران، نه تنها تختگاه آق‌قویونلو‌ها به شرق (تبریز) منتقل شد، بلکه فرهنگ ایرانی بر شیوه حکومت و فرهنگ آنها تاثیرات بسزایی گذاشت و در دوره اوزون حسن ریاست دیوان (وزیر)، مستوفی الممالک، محرر و میرآخور سلطنتی توسط متصدیان ایرانی اداره میشد.
رامین شعبانی گفت:تبریز در فاصله بین سلطنت جهانشاه قراقویونلو و سلطنت اوزون حسن و پسر او یعقوب آق‌قویونلو از مراکز عمده هنر کتاب‌آرایی و معماری بود.
وی افزود:یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی تبریزکه در دوره ایلخانی مورد توجه بوده و محراب رفیع باقیمانده یادگار آن دوره است. در دوره حکومت آق قویونلو گنبدی بزرگ آراسته به انواع کاشیکاری معرق بوسیله سلجوق شاه بیگم زن اوزن حسن بر فراز آن احداث شد.
شعبانی افزود:این بنا در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری صدمه کلی دید لیکن در دوره حسینقلی خان دینبلی حاکم وقت تبریز بازسازی گردید و در جنب این مسجد، مساجد خاله اوغلی و حجت الاسلام قرار دارند که مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی در تبریز هستند و مهمترین ویژگی مسجد جامع تبریزکه در جوار آن قرار دارد این است که زمان تاسیس اولیه آنها هنوز مشخص نیست و در همین مسجد بود که ۵ قرن پیش مذهب شیعه اثنی عشری در ایران به عنوان مذهب رسمی برگزیده شد و کتیبه تاریخی اعلام رسمی مذهب شیعه در ایران هنوز در وسط مسجد جامع تبریز چشم گردشگران و پژوهشگران را به خود جلب می‌کند.
وی افزود:زلزله‌های ویرانگر تبریز باعث شده بسیاری از آثار تاریخی این شهر زیر خروار‌ها خاک مدفون شود.
شعبانی درباره میدان حسن پادشاه تبریزیا اوزون حسن سلسله آق قویونلو و نقش جهان اصفهان می‌گوید: میدان و مجموعه ساخته شده در تبریز چندین برابر بزرگتر از میدان نقش جهان اصفهان بوده است و تاکنون بخش اصلی مسجد حسن پادشاه مربوط به دوره آق قویونلوها و قسمتی از ستون‌های سنگی سر در مجموعه از زیر خاک بیرون آورده شده است.
وی گفت: از میدان بزرگ تبریز، هم اکنون محوطه‌ای کوچک با دوبنای تاریخی مسجد صاحب الامر و مدرسه اکبریه متعلق به دوران قاجار باقی مانده است و طبق اسناد تاریخی، این مجموعه در دوره ایلخانی با عنوان باغ «صاحب آباد» در دوره آق قویونلو میدان «حسن پادشاه» و در دوره‌های معاصرنیز میدان «صاحب الامر» نامیده شده است و ساخت این مجموعه از سال ۸۸۲ هجری قمری ۱۲ سال بعد از احداث مسجد کبود آغاز شده و این کاوش از آن جهت اهمیت دارد که سلسله آق قویونلوها به دلیل نبود اثر و بنای خاصی گمشده‌ترین برهه تاریخی ایران است.
جواد مشکورنویسنده کتاب مشهور تاریخ تبریز نیز در گفتگو باخبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛ معتقد است:دردوره آق قویونلوها فرمانروایان متعددی روی کار آمدند که از ان جمله می‌توان به قره عثمان، علی بیگ، حمزه بیگ، جهانگیر، اوزون حسن، سلطان خلیل، یعقوب بیگ، بایسنقر، رستم بیگ، احمد بیگ، الوند بیگ، سلطان مراد اشاره کرد.
بر اساس تحقیقات وی در دوره اق قویونلوها وقره قویونلوها هم ادبیات ترکی با فرازونشیب‌هایی همراه بودو جنگ‌های خونین این دو طایفه ترک باهمدیگروبا دشمنان خارجی خودبعضا باعث کاهش اثار ادبی در اذربایجان وآناتولی میشد و مهمترین شاعر این دوره جهانشاه قره قویونلو میباشد که اشعارش در ستایش خدا وپیغمبر (ص) ونیز دل بستن به امور معنوی ودل کندن از امور دنیویست واوزون حسن پاشا فرمانروای اق قویونلوها هم در این دوره دستور ترجمه قران کریم به زبان ترکی را داده است هم اکنون نمونه‌هایی از آن در موزه قرآنی صاحب الامر تبریز دیده می‌شود.
بر اساس اسناد تاریخی دو اتحادیه قراقویونلو‌ها و آق قویونلوها به دلیل یک سلسله مشترکات قومی، اقتصادی و اقلیمی در فرازو فرود‌های تحولات سیاسی و اجتماعی ایران سر نوشت مشابهی پیدا کردند.
با بررسی روند پیدایش، قدرت گیری و زوال آنها، به همبسته بودن سرنوشت سیاسی آنها بهتر می‌توان آگاهی یافت، به عبارت دیگر آغاز دوره قدرت گیری، با شروع دوره فترت دیگری قرین بوده است.
هر دو از امارت محلی در آنا تولی شرقی به پادشاهی بزرگی نایل شدند. ساختار سیاسی، حکومتی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی هر دو اتحادیه مشابهت عجیبی به هم داشت.
خلا قدرت ناشی از سقوط امپراتوری‌ها یا ضعفشان زمینه قدرت گیری آنها را فراهم کرد. هر دو از ائتلاف و اتحاد سست و متزلزل طوایف ترکمن و کرد بر اریکه قدرت تکیه زدند.
انتهای پیام/ش