در گذشته و در هر منطقه خاص جغرافیایی بنابر ضرورت یا نیاز ساکنین آن جا نسبت به ایجاد سد، بند یا آبگیر اقدام می‌کرده اند تا نیاز‌های خود در زمینه آبیاری و آبرسانی ساکنین مرتفع کنند.
در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب رودخانه‌ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سد سازی انجام می‌گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیاز‌های کشاورزی و عمرانی از آن استفاده کنند.
درایران و مصر که از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه‌ها قرار داشتند، ساخت بند‌های متفاوت در طول مسیر رودخانه‌ها و یا مناطق سیل خیز، به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان‌ها کمک فراوانی می‌کرد.
تاریخ سد سازی در ایران، مصر و بین النهرین قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می‌توان نشانه‌هایی از آن‌ها را در این سرزمین‌ها یافت.
بسیاری از سیستم‌های آبرسانی و آبیاری که تا سال‌های متمادی نیز در ایران از آن‌ها استفاده شد مرهون تلاش مهندسان و صنعتگران ایرانی است که در زمان‌های بسیار دور تلاش نمودند تا نیاز‌ها و کمبود‌ها را در زمینه‌های عمرانی و آبادی بر طرف نمایند.
مطالعات سد گلپایگان به عنوان اولین سد ایران به شیوه مدرن در سال ۱۳۲۳ شروع شد و عملیات ساخت آن نیز در سال ۱۳۲۶ آغاز و در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسید.
سد سنگریزه‌ای گلپایگان با هسته رُسی مایل است و با شیوه قدیمی ساخت سد‌های خاکی بر روی پی سنگی شِل ساخته شده‌است. سد گلپایگان به عنوان اولین سد مدرن ایران و بدون هیچگونه ابزار دقیقی در داخل و خارج بدنه آن با بیش از نیم قرن فعالیت همچنان مهمترین منبع تأمین آب زمین‌های کشاورزی شهرستان گلپایگان است.
سد مهاباد در بالادست شهر احداث شده که در زمان خود دور از شهر بود، اما اکنون به واسطه گسترش مهاباد این سد در داخل شهر قرار گرفته است.
جاده‌های ارتباطی مهاباد به سردشت و مهاباد به پیرانشهر مجموعه این سد به ویژه دریاچه آنرا در خود گرفته اند. از نواحی دیدنی اطراف این دریاچه می‌توان به جزیره گردشگری، قاضی آباد، سر میدان و تاقه دار (تک درخت) اشاره کرد.
موقعیت جغرافیایی خاص مهاباد و زمین‌های حاصلخیز دشت شهرویران در سال ۱۳۴۹ یک رویداد تاریخی مهم را برای این شهر رقم زد.
مجوزی برای احداث سد مهاباد به منظور تامین آب آشامیدنی و ابیاری زمین‌های کشاورزی دشت شهرویران صادر شد؛ تا وضعیت معیشتی مردم این منطقه که عمدتا کشاورز ودمدار بودند، از درآمد مزارع و باغات حاصلخیز منطقه، بیشتر شود.
روند پایه ریزی و انجام اقدامات اولیه ساخت سد مهاباد در دو فاز مطالعاتی سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۳ انجام گرفت و ساخت سد درسال ۱۳۴۶ آغاز شد.
در سال ۱۳۴۸ کلیه مراحل ساخت بدنه سد به طول ۷۰۰ متر و ارتفاع ۵/۴۷ هسته رسی مایل، به اتمام رسید.
مهندس عبداللهی رییس امور آب منطقه‌ای مهاباد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت:بر اساس مستندات موجود در تاریخچه سد، طراحان، مشاوران و مهندسان ناظر بر پروژه ساخت سد مهاباد تحت نظارت شرکت الکترو پروجکت کشور یوگسلاوی با پیمانکاری شرکت ایرانی "تسا" بود.
مهندس عبداللهی افزود:در سال‌های بین ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۸ همزمان با ساخت سد نسبت به احداث تصفیه خانه در محوطه سد برای جمعیت شهری ان سال‌ها نیز اقدام شد.
احداث نیروگاه سد مهاباد با دو توربین فرانسیس به ظرفیت اسمی ۶ مگاوات برق؛ از دیگر سازه‌های مهم در حاشیه سد مهاباد بود که در همان سال‌های اجرای فاز مطالعاتی، تایید و نسبت به آغاز فعالیت آن اقدام شد.
یکی از کارکنان قدیمی و بازنشسته نیروگاه و تصفیه خانه سد مهاباد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت:پس از طی دوره‌های کاراموزی به منظور کار در نیروگاه و تصفیه خانه سد مهاباد، در تهران دوره‌هایی را گذراندم و در سال ۱۳۵۰ زیر نظر مهندیسن یوگسلاوی و ایرانی در قسمت فنی نیروگاه سد همراه همکارانم آغاز به کار کردیم.
این کارمند بازنشسته در خصوص تولید برق به وسیله توربین‌ها و مولد نصب شده در نیروگاه سد مهاباد افزود:در سال‌های اولیه فعالیت نیروگاه؛ برق تولیدی علاوه بر رفع نیاز مردم شهر به شهرستان سردشت هم ارسال می‌شد، اما بعد از ۲ تا ۳ سال با زیاد شدنی ناگهانی جمعیت شهری و شروع مهاجرت روستاییان به شهر؛ شرایط تغییر کرد و حتی با همکاری نیروگاه اداره برق مهاباد به سختی می‌توانستیم برق شهری را تامین کنیم.
اکنون با توجه به جمعیت شهری به نظر می‌رسد تصفیه خانه و نیروگاه سد مهاباد نیاز به توجه بیشتر برای بازدهی بهتر دارد.
وی همچنین بابیان اینکه خروجی آب سد مهاباد از دو تونل صورت می‌گیرد گفت:این سد دو تونل دارد که یکی از ان‌ها با هدف تخلیه آب و دیگری مستقیما برای کار آیی نیروگاه کاربرد دارد.
رئیس اداره امور آب شهرستان مهاباد در ادامه گفتگوی خود با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت:در ابتدا برای اب ذخیره شده در پشت دریاچه سد مهاباد اهدافی مشخص از جمله تامین آب شرب شهری، تامین برق، و کشاورزی در نظر گرفته شده بود.
عبداللهی افزود:امروزه با توجه به مشکلات زیست محیطی پیش رو و کمبود منابع سطحی و غیر سطحی آب در منطقه؛ دسترسی به آب کم‌تر شده و بسته به نیاز‌های کشاورزی و زیست محیطی، وضعیت رها سازی آب پشت دریاچه سد تغییر می‌کند.
وی ضمن اشاره به تغییر کاربری زمین‌های اطراف دریاچه سد و پایین دست اظهار کرد:در حاشیه مخزن سد فعالیت‌های کشاورزی، شست و شوی ماشین و ورود فاضلاب‌های ۵ روستای حاشیه سد به علت بی توجهی مردم مستقیما به داخل مخزن وارد می‌شود همچنین به سبب تعلیف دام‌ها از زمین‌های حاشیه دریاچه وکاهش میزان پوشش گیاهی که فرسایش خاک نتیجه آن است دریاچه ومجموعه سد مهاباد را با مشکلات بزرگی مواجه کرده که ادامه این روند در اینده نزدیک ضرر‌ها را جبران ناپذیر خواهد کرد.
یکی دیگر از مشکلات اساسی دریاچه سد مهاباد، کاهش حجم آب ورودی به علت برداشت‌های بی رویه و غیر مجاز از رودخانه‌های دوسرشاخه آن یعنی بیطاس و که وته ر. است.
کمک به احیای دریاچه ارومیه، اسقبال نکردن کشاورزان حوضه آبریز از روش‌ها آبیاری نوین و همچنین کمک به روند تولیدات مجتمع پتروشیمی از دیگر دلایل کاهش حجم اب ذخیره دریاچه سد است.
این دریاچه محل مناسبی برای تفریحاتی همچون شنا و ماهیگیری است و صید ماهی هر ساله از اوایل شهریور آغاز و تا اواخر اردیبهشت که شروع فصل تخم ریزی ماهیان است ادامه دارد.
در سد مهاباد انواع ماهی‌های بومی و غیر بومی همچون زرد ماهی، سفید رودخانه ای، کپور، سیمبرگ، فیتو فاک و آمور وجود دارد.
بیش از ۴۰ نفر در قالب یک تعاونی صیادی هر ساله بیش از ۲۰۰ تن از این ماهیان را صید و در بازارا‌های مختلف ایران بفروش میرسانند.
این افراد در ماه‌هایی که صید صورت نمی‌گیرد در خانه ساخته شده در کنار آب به تعمیر و نگهداری وسایل صید پرداخته و در طول شبانه روز مشغول نظارت در اطراف سد جهت جلوگیری از صید غیر مجاز می‌باشند.
عبداللهی رئیس امور اب شهرستان مهاباد در خصوص صید ماهی دریاچه سد مهاباد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت:در کنار سود و منفعت اقتصادی صید و نیز ایجاد اشتغالزایی برای نزدیک به ۲۵۰ نفر بصورت مستقیم و غیر مستقیم باید خاطر نشان کرد که صید ماهی‌های گیاه خوار و لجن خوار، باعث افزایش جلبک‌ها در آب سد شده و عبور و مرور قایق‌های موتوری نیز موجب آلودگی آب شده است.
وی اظهار داشت:البته صید ماهی توسط شیلات بصورت انبوه و گاهی بی رویه موجب گلایه و دل آزردگی شهروندانی شده که برای تفریح و سرگرمی برای صید ماهی بوسیله قلاب به کنار سد می‌آیند ودست خالی بر می‌گردند.
هر چند در حاشیه سد تابلو‌هایی مبنی بر ممنوعیت شنا نصب شده است، اما باز هم هستند کسانی که در دریاچه سد شنا می‌کنند. در روز‌های گرم سال به درازای لبه دریاچه سد می‌توان جمعیت زیادی را دید که مشغول شنا وآب تنی هستندکه خطر غرق شدن هم هر لحظه در کمین شناگران به ویژه افراد مبتدی ونا آشنا با شنا است به طوریکه هر سال چندین نفر در آن متاسفانه غرق می‌شوند.
آقای مازوچی شناگر ۴۹ ساله مهابادی ۳۵ سال است که شنا را فرا گرفته و در این مدت به کار غواصی، نجات غریق و شناکردن در آب‌های آزاد می‌پردازد.
وی که مربی شنا نیز هست از ۱۳ سال قبل شناکردن در آب‌های سرد و یخی را آغاز کرده و بدون بروز هیچ مشکلی همچنان ادامه می‌دهد.
محسن مازوچی در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت: در تمام فصول سال هر روز برای شناکردن به دریاچه سد مهاباد می‌آیم و از موقعی که شناکردن در آب سرد را تجربه کرده ام بدنم نسبت به بیماری‌ها مقاوم‌تر شده است.
مازوجی اضافه کرد: موقعی که داخل آب سرد و یا یخ قرار می‌گیرم، از نظر جسمی و فکری حالت بسیار خوبی دارم و احساس می‌کنم و جریان گردش خون در بدن را حس می‌کنم.
مازوچی همچنین اضافه کرد:با وجود ممنوعیت شنا، اما باز هم علاقه خاصی به شنا در دریاچه سد دارم و نزدیکی سد مهاباد به شهر باعث شده تا بهتر و راحت‌تر برای شنا به حاشیه دریاچه بیایم.
گفتنی است شناگر یخی برای رفتن در داخل آب سرد و برف از هیچ پوششی استفاده نمی‌کند و هنگام بیرون آمدن از آب نیز تا بدنش به طور کامل خشک نشود، لباس هایش را نمی‌پوشد.
جاذبه‌های گردشگری
دریاچه سد مهاباد در روز‌های تعطیل، آخر هفته‌ها و به ویزه در ایام عید نوروز و شب سال نو بازدید کنندگان فراوانی از جنوب استان، شهر‌ها و حتی کشور‌های دیگر دارد.
شهابی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در مورد بازدید کنندگان از سد مهاباد در ایام تعطیل به خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد، گفت: سد مخزنی مهاباد در تعطیلات نوروزی امسال (سال ۹۶) با ۲۳ هزار بازدید کننده به یکی از پربیننده‌ترین جاذبه‌های گردشگری آذربایجان غربی در این ایام تبدیل شد؛ که این تعداد بازدید کننده تاکنون بی سابقه بوده است.
وی افزود:در یک روز بیش از ۱۰ هزار گردشگر از این جاذبه دیدنی بازدید کرده اند که این امر در سطح آذربایجان غربی کم سابقه است.
هر ساله با آغاز فصل بهار بسیاری از مسافران و گردشگران نوروزی، از محل تاج سد مهاباد بازدید و از جلوه‌های زیبا و چشم انداز‌های طبیعی و با نشاط این سد دیدن می‌کنند.
روز بهاری وتابستانی خانواده‌های مهابادی همراه میهمانان دور ونزدیک در صفا وصمیمیت کامل وامنیت مثال زدنی شب را به سر می‌برند.
تهدیدهای دیگر برای سد مهاباد
کمبود بارش‌های فصلی و بهره گیری از آب‌های سطحی حوضه آبریز که به دریاچه سد وارد می‌شوند از عمده دلایل کاهش حجم آب مخزن سد مهاباد است، اما در این میان صرفه جویی در مصرف اب به وسیله همشهریان یک نیاز ضروری است.
عبداللهی رئیس اداره امور اب با توجه به کاهش سطح آب دریاچه سد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت: متاسفانه با توجه به کاهش بارندگی‌ها، وضعیت ذخیره آب سد دریاچه مهاباد مناسب نیست و در حال حاضر حدود ۸۲ میلیون متر مکعب آب پشت دریاچه ذخیره داریم که در مقایسه با سال گذشته که حدود ۱۷۸ میلیون متر مکعب بود با کاهش حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعبی روبرو هستیم.
وی اضافه کرد:در سال گذشته برای کمک به احیای دریاچه ارومیه ۸۰ میلیون متر مکعب آب دریاچه سد مهاباد رهاسازی شده است.
انتظار می‌رود گامی بزرگ برای فرهنگ‌سازی مصرف بهینه در همه زمینه‌ها بویژه آب و برق برداشته شود و این مسیر تا نهادینه شدن آن ادامه یابد.
سد مهاباد علاوه بر اینکه یک جاذبه طبیعی تاریخی منحصر به فرد در ایران و حتی خاورمیانه است؛ برای تداوم تامین آب شرب شهری، سیراب کردن محصولات زراعی و باغی نیاز به توجه بیشتر‌ی دارد.
این سد با قدمت ۵۰ ساله در ابتدا با اهدافی معین احداث شد که امروزه با توجه به نیاز‌های جامعه شهری و روستایی مهاباد به اب ذخیره در پشت دریاچه، انتظار می‌رود هم در سطخ مسئولان وهم در سطح عموم مردم با مدیریت نوین بررسی و نگهداری شود.
ازآنجا که حجم زیاد هدر رفت اب مربوط به بخش کشاورزی سنتی است، کمک به کشاورزان روستایی در پایین دست حوزه ابریز، به منظور به کار گیری سیستم‌های نوین آبیاری و جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز می‌تواند راهکار مناسبی برای صرفه جویی آب باشد.
همچنین کنترل سرشاخه‌های ورودی به دریاچه و جلوگیری از هدر رفت آن، رسیدگی به وضعیت آب در دسترس مردمان روستا‌های حاشیه نشین و تکثیر و پرورش ماهی‌ها و آبزیان در دریاچه سد متناسب با شرایط زیست –آبی از جمله راهکار‌های کاربردی است.
البته آموزش درست مصرف کردن آب نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا در اقشار مختلف جامعه نهادینه شود و ایندگان از زیبایی‌های طبیعی و برکت زندگی با دسترسی به آب بی بهره نشوند.
افزایش بازدید کنندگان از حاشیه سد مهاباد وروز‌ها وساعات تعطیل را در کنار آن گذراندن افزایش حجم زباله را به دنبال داشته به طور یکه در برخی نقاط آن حجم و وسعت پراکنده شدن زباله چشم‌ها را می‌آزارد وتاسف به دنبال دارد با این حال دوستداران طبیعت گاه گاهی به تمییز کردن بخش‌هایی از آن می‌پردازند.
اما واضح است این کار تا به همت عموم مردم انجام نشود فقط وفقط مسکنی است بر این زخم انداخته شده بر چهره زیبای سد مهاباد.
به دیگر سخن علاوه بر مشکلات کمبود آب دریاچه سد مهاباد، مدتی است مشکلات زیست محیطی هم گریبانگیر این جاذبه بی نظیر در مهاباد شده است که نیاز به توجه بیشتر دارد تا آیندگان هم همچون ما از زیبایی‌ها و مواهب این دریاچه طبیعی در دل شهر بهره‌مند شوند.
در طول سال، حاشیه سد مهاباد از هر دو طرف قاضی آباد و تاقه دار (تک درخت) به همت فعالان زیست محیطی پاکسازی می‌شود.
قلندری از فعالان انجمن سبز اندیشان جوان مهاباد در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد،گفت: هر ماه پاکسازی حاشیه سد به صورت داوطلبانه و با کمک اعضا انجام می‌شود.
وی می‌افزاید:علاوه بر بی توجهی افراد به حفظ طبیعت، در دسترس نبودن سطل‌های زباله درحاشیه سد از دیگر عواملی است که موجب می‌شود طبیعت حاشیه سد نفسش بند بیاید.
به طور کلی توجه بیشتر به جاذبه‌های گردشگری در هر منطقه‌ای علاوه بر حفظ آن؛ سبب رونق اقتصادی آن منطقه شده و به دنبال آن اشتغال زایی را نیز به همراه خواهد داشت.
گزارش از فریبا خضری
انتهای پیام/پ