تبریز شهر «ام الهیات»/ «شاخسی، واخسی»؛نماد عرض ارادت آذربایجانی ها به امام حسین(ع)+ تصاویر‌

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛آئین‌های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و شوق خاص مردم برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را در قالب عزاداری نشان می دهند.

این آئین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت بوده و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار می‌شود.

استان آذربایجان‌شرقی با مرکزیت شهر تبریز از جمله  استان هایی است که در ایام ماه محرم، سرتاسرش  را غم و حزن فرا گرفته و و مردمان این دیار با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار کسی می‌کنند که حدود هزار و ۳۰۰ سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزادمردی را به بشریت آموخت.

گفتنی است تبریز به دلیل کثرت آئین و مراسم‌های مذهبی ، عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عنوان شهر «ام الهیات» معروف است.

در این استان از دهه آخر ماه ذالحجه (بعد از عید قربان) بیرق‌های سرخ، سیاه و سبز تمام فضای شهر را تسخیر می‌کنند. سردرب‌ها، امام‌زاده‌ها، تکایا، مساجد و حتی منازل خاص به این بیرق‌ها خوش‌آمد گویی می‌کنند.

در دهه اول اين ماه كه ماه حزن و اندوه است شيعيان به عزاداری سرور و سالار شهيدان حضرت سيدالشهداء اباعبدالله الحسين(ع) می پردازند.

از مهمترین آئین‌‌های عزاداری در استان آذربایجان‌شرقی می‌توان به دسته‌های شاخسی واخسی، علم بندی،مراسم حجله قاسم(ع)، شمع پای لاما، خیمه سوزانی، الهم لبیک، گرداندن اسب ذوالجناح،شبیه خوانی و مراسم احسان و نذری و… اشاره کرد.

شاخسی واخسی

 شاخسی واخسی یا شاه‌حسین‌گویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان و به طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخ‌سی» می‌گویند که کوتاه‌شده واژه «شاه‌حسین» است.

قدیمی ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری‌ها مراسم «شاخسی-واخسی» است.ریشه لغوی شاخسی واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آنرا مخفف و تحریف شده‌ی شاه حسین وای حسین می‌دانند.

مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی‌شود. البته مراسم هیئت و سینه زنی در آذربایجان نیز همانند سایر شهرهای ایران و دنیا انجام می‌شود. می‌توان گفت زمانی که تمامی شهرهای شیعه دنیا،در خاموشی و سکوت شب فرو می‌روند، صدای شاخسی-واخسی در آذربایجان بلند می‌شود.

مراسم شاخسی تقریباً درهمه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند.

در این مراسم یکی از اعضای هیئت با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می‌دهند؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.

در برخی دسته ها، از طبل‌های بزرگ و کوچک ، سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه‌ها استفاده می‌شود و در برخی دسته های دیگر،  چوب‌های بزرگی در دست استفاده می‌شود که با حرکت دادن سریع آن و شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان اعلام می‌دارند.

مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته‌ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه‌ها، از شهرت بالایی در بین مردم برخوردار است.

این مراسم، در شب‌های دهه‌ی اول محرم به اوج خود می‌رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می‌یابد. بر طبل کوبیدن و حرکت‌های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می‌یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می‌رسد.

دسته‌های شاخسی واخسی

این مراسم پیش‌درآمد تشکیل هیات‌های عزاداری محرم  و مرکب از جوانان و ریش‌سفیدان در آذربایجان‌شرقی است که به طور جداگانه ساعاتی پیش از غروب آفتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.

در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها،نوحه‌خوانی می‌کنند.

در این آئین معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می‌گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.
از نمونه اشعار این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره کرد:
یا حسین وای حسین
یا حسین شاه حسین

و…
این ترکیب تا شب‌های اول محرم به این شکل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد دسته‌گردانی به صورت گردشی در محلات آغاز می شود.

زمان آغاز هیات‌ها وقتی است که چندین هیئت به هم برخورد می‌ کنند و با فریادهای بلند «یا حسین»،« وای حسین»، «حیدر-صفدر»، «حسینم وای حسینم وای» شنیده می‌شود.

البته امروزه برای تهیج بیشتر گروه‌های شاخسی از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می شود.

ناگفته نماند تعریف اصلی شاخسی واخسی چندان معلوم نیست اما برخی‌ها آن را مخفف و تحریف شده شاه حسین، وای حسین می‌دانند که به واقعیت نزدیک است.

این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌کند که در هیچ کجا دنیا به غیر از استان‌های آذری‌نشین کشور از جمله آذربایجان‌شرقی برگزار نمی‌شود.

از مهمترین اشعاری که در این آئین به گوش می‌رسد: صدای دلنشین مردمانی است که یک صدا فریاد می‌زنند:

«حسینه یئرلر آغلار گولار آغلار
بتول و مرتضی پیغمبر آغلار
الم آغلار، شر آغلار لشکر آغلار
سوآغلار، قایتل آغلار خنجر آغلار
معنی:
به حال حسین زمین‌ها و آسمان ها گریه می‌کند
حضرت بتول و حضرت مرتضی و حضرت پیغمبر گریه می‌کند
علم و شاه و لشکر گریه می‌کند
آب و قاتل و شمیر گریه می‌کند.»

مراسم عزاداری بازار تبریز

از دیگر مراسم های مهم عزاداری مردم استان آذربایجان‌شرقی عزداری هیئت بازاریان تبریز می باشد که با حضور دستجات مختلف برگزار می شود.

بازار مسقف تبریز از دیرباز کانون و میعادگاه عزاداری اصیل و سنتی مردم این شهر در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بوده است که با وجود گذشت سال ها از این موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بی نظیر مردم روبروست.

آئین‌های سوگواری محرم در بازار تبریز به مدت پنج روز از هشتم تا ۱۲ محرم و براساس قرعه کشی نیروی انتظامی براساس نام محلات موجود در این شهر انجام می شود.

در حال حاضر حدود ۳۵ محله در تبریز وجود دارد که عزاداران حسینی این محلات در قالب دسته های سینه زنی با دو عنوان و شیوه عرب و عجم و زنجیرزنی با بیرق‌ها و علم‌های مخصوص به خود که هر کدام دارای نقوش و شکل‌های خاصی است در بازار حضور می یابند.

سرخاب، دوچی ، خیاوان ، نوبار، ورجی باشی، سیلاب، اهراب، قره‌آغاج، لیلاوا و باغمیشه از جمله محلاتی  است که از دیرباز دسته‌های مختلف حسینی آنها در بازار با شور و شکوه خاصی همراه بوده و اغلب مردم برای ملاحظه عزاداری‌های این محلات تا ساعت‌ها منتظر آنها می‌مانند.

روزهای تاسوعا و عاشورا عزاداری در بازار تبریز به قدری با شکوه و با عظمت برگزار می‌شود که کمتر کسی را در این شهر می‌توان یافت که بعد از ظهر این روزهای خاص در بازار حضور نیابد.

شیوه عزاداری در بازار تبریز با گذشت سال های زیاد همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده است که همین امر یکی از دلایل بسیار مهم رغبت مردم به حضور در این مکان است.

در طول برگزاری پنج روزه آیین‌های سوگواری در بازار تبریز، اکثر مغازه‌های واقع شده در مسیر به روی عزاداران حسینی باز بوده و در آنها با چای، نان و پنیر  از مردم پذیرایی می‌شود.

عزاداری‌های بازار تبریز در برخی از روزها از جمله تاسوعا و عاشورا تا پاسی از شب ادامه می‌یابد که حضور اقشار مختلف از کودکان خردسال گرفته تا پیرمردان بسیار قابل توجه است.

عزاداران حسینی از در صندوقچی بازار وارد بازار شده، با گذر از قسمت‌های مختلف بازار از جمله بازار صادقیه، بازار مسگر‌ها، بازار دلالان، بازار کلاه‌فروشان و بازار قندفروشان، وارد تیمچه مظفریه شده، در این تیمچه به عزاداری خود پایان می‌دهند.

آداب و رسوم مردم آذربایجان شرقی در ماه محرم

*مراسم «شمع پای لاما» (تقسیم شمع)

شمع افروزی معمولاً درآذربایجان‌شرقی در بعد ازظهر تاسوعا انجام می‏‌گیرد. این مراسم در شهرستان‌های تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شكوه خاصی برگزارمی‌شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا 41 حسینیه یا مسجد می‌‏روند و در مقابل هر یك تعدادی شمع می‏‌افروزند .

معمولا مالکان هیات‌ها از پیش جایگاهی را به این منظور مشخص می‌کنند که محل افروختن شمع است. در این آئین رسم است که حاجت‌مندان با پای برهنه این رسم را انجام می‌دهند.

معمولا جایگاهی که محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه‌زدن هیئت است و شاید این کار به دلیل روشنایی باشد که در گرو شمع بوده است، چرا که در سابق روشنایی هیئت‌ها به این طریق تامین می‌شده است.

*مراسم خیمه سوزانی
این رسم در اکثر نقاط آذربایجان‌شرقی و در ظهر روز عاشورا پیش از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود.

این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین‌(ع) در روز عاشورا است.

بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: «قتیل کسیلد‌ی» ،مقتول بریده شد.

اکثرا در نقاطی که شبیه‌خوانی برگزار می‌شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می‌شود و برای تهییج بیشتر مردم و حاضرین تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می‌دهند تا تاثیر آن ملموس‌تر شود.

*مراسم اللهم لبیک
این مراسم نیز یکی از آئین‌های بی‌نظیر در شهر مراغه یکی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان شرقی است.

موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دستجات سینه‌زن و عزاداران پیش از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه حاج غفار مراغه می‌روند.

بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در  حالی که صورت‌ها را گل و خاکستر مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می‌دهند.سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان ، آل یزید و «بیش‌باد گفتن» حاضرین را آماده می‌کند و سپس  دعای مخصوص با این مضمون« الله، الله-حسین واویلا»  را می‌خواند.عزاداران هم با هیجان به حالت هروله  حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می‌کوبند در فواصل معین ورد «اللهم لبیک یا حسین» را نیز‌ می‌خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.

این مراسم  با گردش در نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می‌یابد و در مسیر نیز قربانی‌های بسیاری ذبح می‌شود که همه آنها به آشپزخانه حضرتش برای اطعام عزاداران اهدا می‌شود.

*گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می‌شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالی که آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌ کنند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دستجات عزاداران می‌گردانند.مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی که به آن وصل شده را به عنوان تبرک به خانه می‌برند.

*شبیه‌خوانی

شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی مجموعه‌ای از نمایش‌های نمادین و یادآوری‌کننده وقایع کربلاست که در طول دهه محرم و ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.

معمولا در هر روز از دهه اول محرم  یکی از نمایش‌های ،ورود حضرت ابالفضل(ع) به کنار رود فرات تا شهادت وی، شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) توبه حر، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، شهادت امام حسین(ع) و…) اجرا می‌شود.

*علم جوشدی
علم جوشدی مراسمی است كه در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرستان اهر برگزار می‌شود و  طی آن علم بسیار بلندی برداشته شده و در میان جمعیت به حركت درآورده می‌شود. شبیه این مراسم در برخی دیگر از شهرستان‌های استان نظیر هشترود، كلیبر، مراغه و … نیز برگزار می‌شود.

*ذغال مالی
در ایام عزاداری گروهی از عزاداران بر چهره خود ذغال مالیده و آن را سیاه می‏‌كنند. این گروه كه خود را تشنه لبان كربلا می‌‏نامند، در محلات شهرها و روستاها گشته و عزاداری می‏‌كنند.

*پولكه تولاما
مراسمی كه در برخی از نقاط شهرستان مراغه از جمله روستای فرج آباد در اولین ساعات روز عاشورا (ساعت یك شب) برگزار می‌شود و طی آن مردم روستا در خرمن گاه روستا در حالی كه گروه موسیقی ،طبل ، سنج و قره نی، می‌نوازند ضمن برافروختن مشعل و چرخانیدن آن در هوا مراسمی را برگزار می‌كنند.

*احسان و نذورات ماه محرم

همانند سایر نقاط ایران مردم آذربایجان‌شرقی نیز با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کنند.

مردم آذربایجان‌شرقی عقیده ویژه‌ای به اطعام از مسافرت اباعبدالله الحسین دارند و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند.

مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری  مبادرت می‌ورزند. بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.

پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها ، شیر گرم‌ و چای نیز در زمره نذورات است.قربانی کردن گوسفند نیز زیر پای علم‌ها و هیات‌ها نیز از دیرباز ریشه در فرهنگ آذربایجان‌شرقی دارد.

یکی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و کسی که روی پوشیده است با روی سیاه همانند سائلین از مردم سائلی می‌کند، نشانه مشخصه این نذر جمع کنی پای برهنه بودن فرد است اگر حاجت‌روا باشد سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان می‌کند.

 مراسم و آیین ها ، عناصر اصلی فرهنگ سیالی هستند که به تبع کیفیت خود ، با همه اجزای مجموعه درتماسند وفرهنگ وجامعه را استواری و استحکام می بخشند. مراسم محرم در کنش متقابل خود با مجموعه فرهنگ ، عناصر نمادین آن را به خود گرفته و آنها را ازاندیشه پیشگام شیعه سرشار ساخته وباز به فرهنگ مردم بازپس داده است.

گزارش ازعالیه شفایی

 انتهای پیام/