در مرحله بعد، با حفظ تركیب اصلی، تغییراتی در جرزها و پایه‌ها به منظور تقویت و تحكیم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی كه احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ایوان‌های دیگر ـ خاوری، باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است.
با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در یک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است.
مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مركزی تقریباً به اندازه صحن فعلی شبستان‌های ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور كننده و سردر بوده است.
شبستان‌های جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌های خاوری و باختری دارای شش دهانه كم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختمانی، ستون‌ها دارای تفاوت‌های مشخصی بوده‌اند كه به نظر می‌آید به خاطر وجود دوره های مختلف ساختمانی باشد.
در گوشه شمال باختری مسجد، ساختمان كوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد كه نمازخانه‌ای هم زمان با مسجد اولیه بوده است.
پوشش این نمازخانه در دوره های گذشته تجدید شده، ولی دیوارها و قوس‌های خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستون‌ها، جرزها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان شمال خاوری كشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را گچ بری، آجركاری و نقاشی روی گچ تشكیل می داده است.
بنای كنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در كنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار، مدرسه علمیه، كاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های متعدد، رواق، بخش‌های زیرزمینی و كتیبه های تاریخی و تزیینات نفیس است.
این مسجد در اصل ، شش ورودی داشته كه از طریق دالان‌هایی به صحن مركزی مربوط می شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است.
ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شكل، دو لچكی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سكوی آجری است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوان‌ها و غرفه های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجركاری و كتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، كتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است.
این كتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این كتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.
محراب اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو حاشیه كتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه داراست كه هركدام بر دو ستون گچ بری قرار گرفته‌اند.
سرستون‌ها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب كه حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده، اما با توجه به تشابه كتیبه آن با كتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر می‌رسد كه از ساخته های سال 553هـ . ق باشد.
نقوش تزیینی محراب، متشكل از گل و بوته و خطوط اسلیمی و كتیبه های آن نیز به خط كوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این محراب، در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته كه محراب‌های شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3 متر سالم‌تر برجای مانده‌اند.
بر روی لایه های گچی ازاره شبستان‌های مسجد، به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره های مختلف تاریخی به جای مانده كه قدیمی‌ترین آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است.
با توجه به كتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی است. به نظر می رسد كه بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.
مسجد جامع اردستان در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت تاریخی رسیده است.
گزارش از سید امیر مهدی ساب چیان
انتهای پیام/س