آیین های سنتی عزاداری حسینی در "چهارمحال و بختیاری"

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد؛ همزمان با ماه محرم و ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان، مردم استان چهارمحال و بختیاری با آیین های مختلف به بزرگداشت این ایام و اقامه عزای سید و سالار شهیدان کربلا (ع) می پردازند.


آیین سنتی خیمه سوزان و مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در طاقانک، آیین های سنتی گِل زنی، آقا سلام و عَلَم گردانی (فرو بردن عَلَم در گرداب) در شهر بن، آیین سنتی «چاق چاقو» در شهر سامان و روستاهای اطراف، آیین های استقبال از محرم با راه اندازی کاروان نمادین، بازسازی صحنه های جانسوز کربلا، مجالس سخنرانی با هدف تبیین اهداف واقعه کربلا و قیام امام حسین (ع)، ساماندهی هیئات مذهبی، اجرای مجالس روضه خوانی، نوحه خوانی، تعزیه خوانی، زنجیرزنی و سینه زنی، طبخ و توزیع غذاهای نذری از جمله آش، حلیم و شله زرد و ...، از جمله آیین های مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان در دهه اول ماه محرم الحرام در استان چهارمحال و بختیاری می باشد که ذیلاً به توضیح مختصر پیرامون این آیین ها می پردازیم:

مراسم سنتی «خیمه سوزان» عاشورای حسینی در شهر طاقانک از توابع شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری اجرا می شود که با استقبال انبوه عزاداران از سراسر ایران همراه است.

با شروع ماه محرم، مردم شهر طاقانک، معمولاً 72 خیمه سبز و سفید رنگ با فرم چهار گوش، فرم گنبدی و مخروطی آماده و در حاشیه كوهی برپا می کنند که تا عصر روز عاشورا و در آستانه شام غریبان شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا هم ادامه دارد.

در این آیین و در عصر روز عاشورا، به یاد خیمه های سوخته دشت كربلا، خیمه های برافراشته شده در طول دهه اول محرم را آتش می زنند و هنگام آتش زدن این خیمه ها، فریاد «یا حسین (ع)» و «یا زینب (س)» طنین انداز می شود که مردم به یاد غروب غمگین عاشورای حسینی و همنوا با اسرای كربلا، با ناله و زاری، به عزاداری و سوگواری می پردازند.

 

حرکت گروه ها و هیئت های عزاداری پس از عبور از خیابان اصلی شهر طاقانک به سمت خیمه گاه و بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) همراه با حرکت نمادین کاروان امام حسین (ع) دو کاروان اسرای کربلا، قربانی کردن 14 رأس گوسفند در جلوی هیئت های عزاداری، نواختن نی، ساز و دهل، حمل علم به سوی خیمه گاه، اقامه نماز ظهر عاشورا، تشییع نمادین پیکر شهدای کربلا، سوزاندن خیمه ها، مراسم شام غریبان، برپا کردن دوباره خیمه ای سیاه رنگ با نام خیمه حضرت زینب (س) و روشن کردن شمع در کنار این خیمه، از آدابی است که با همراهی هیأت های عزاداری در محل این خیمه گاه اجرا می شود.

 

در این زمان جمعی از افراد در هیئت سپاه کوفه، سوار بر اسب در میان خیمه های برپا شده، تعدادی از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز رنگ بر تن دارند تعقیب می کنند و سپس خیمه های برپا شده، یک به یک و بدون در نظر گرفتن ترتیبی خاص به آتش کشیده می شوند.

 

پس از سوختن خیمه ها، حرکت هیئت های عزاداری به سوی بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) که در تپه مشرف به زمین محل خیمه گاه قرار دارد ادامه یافته و سپس نماز ظهر عاشورا در مجاورت بقعه متبرکه این امامزاده (ع) و گلزار شهدا اقامه می گردد.

 

در این آیین، ضمن پخش نذری و پذیرایی از میهمانان و عزاداران حسینی، تا پاسی از شب، مراسم سینه زنی و زنجیر زنی هم در كنار خیمه های آتش گرفته برقرار است.

پخت حلیم گندم در ظهر تاسوعا و به ویژه در محل خیمه گاه هم در طاقانک مرسوم است.

 

اگر چه منابع محلی و روایات شفاهی از اجرای این مراسم در طی حداقل 80 سال اخیر حکایت دارد اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

آیین سنتی خیمه سوزان طاقانک به عنوان نخستین اثر عاشورایی استان چهارمحال و بختیاری در تاریخ 25 خردادماه 1390 و با شماره 208 در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور ثبت شد.

مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در شهر طاقانک، غالباً در روز هفتم یا نهم ماه محرم اجرا می شود و حمل سینی های بزرگ (طبق) حامل انواع شیرینی و میوه، سجاده، گلاب، قرآن، شمع، آیینه، حنا، گل و سبزه گندم به همراه کاروان نمادین اهل بیت (ع) در این آیین مرسوم است.

بعد از ورود کاروان، سینی ها داخل میدان برگزاری تعزیه گذاشته شده و تعزیه شروع می شود.

در پایان، تمام سینی ها با وسائل و نذورات گذاشته شده به صاحبان آنها تحویل داده می شود.

 

نذر سینی و آوردن آن به تعزیه از زمان های حدود 65 سال پیش بر اساس همان تعزیه عروسی حضرت قاسم (ع) انجام می شود که برای فرزندان در آستانه داماد شدن یا جوانی که از دست داده بودند آماده و به مجلس می آوردند، ولی از حدود 10 سال پیش، عروسی حضرت قاسم (ع) از نسخ حذف و سینی ها به طور کاروانی مسیر را طی می کنند.

این اثر با عنوان هنر اجرای تعزیه حضرت قاسم (ع) در تاریخ 22 آذر 1391 و با شماره 625 به نام شهر طاقانک استان چهارمحال و بختیاری در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسیده است.

شهر طاقانک با بیش از 5500 نفر جمعیت، از توابع بخش مرکزی شهرستان شهرکرد در چهارمحال و بختیاری است که در فاصله 12 کیلومتری شهرکرد (مرکز استان) قرار دارد.

مردم شهر طاقانک به گویش تركی تكلم می كنند.

* مراسم «فرو بردن عَلَم در قدمگاه گرداب بن»:  

هر ساله در صبح روز عاشورا و پیش از طلوع آفتاب، هیئت های عزاداری شهر بن (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) تعداد زیادی عَلَم عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را که مردم از اول دهه محرم تهیه و در حیاط منازل، مساجد، تکایا و حسینیه ها و کوچه و خیابان ها برافراشته بودند، به حاشیه گرداب بن حمل و قسمت بالای عَلَم ها را در آب فرو می برند.

در این رسم، عزاداران سر تک تک عَلَم ها را سه بار با فریاد «یا علی (ع)» و «حیدر حیدر» در آب فرو می کنند.

حمل عَلَم ها نیز تا پایان مراسم روز عاشورا در پیشاپیش هیئت های عزاداری ادامه دارد.

 این مراسم در تاریخ 25 خرداد 1390 و با شماره 211 به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسید.

روایات شفاهی و محلی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم «آقا سلام» و «گِل زنی» شهر بن و حداقل 80 سال بیان می کنند اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

بن از شهرستان های 9 گانه چهارمحال و بختیاری با بیش از ۳۰۲۰۸ نفر جمعیت می باشد که مرکز آن (شهر بن) در فاصله 25 کیلومتری شهرکرد مرکز استان قرار دارد.


* مراسم «چاق چاقو» در شهر سامان:

مراسم چاق چاقو یکی از آیین های عزاداری حسینی است که اصالتاً مربوط به شهرستان سامان می باشد و هم اکنون در این شهرستان (شهر سامان و اکثر روستاهای زیر مجموعه مثل شوراب صغیر) و برخی نقاط استان چهارمحال و بختیاری (مثل سورشجان) برگزار می شود.

نکته مهم مربوط به مراسم چاق چاقو این است که برخلاف بسیاری از مراسم عاشورایی، چاق چاقو در نیمه شب (اغلب ساعت ۳ نیمه شب) و فقط یک شب (در شب عاشورا) برگزار می شود.

در این مراسم دسته بزرگی از جمعیت با شکلی خاص، اشعاری ویژه و آهنگی مخصوص در شهر سامان به راه افتاده و هر نفر دو قطعه سنگ یا چوب تخت را در دست گرفته و با نظمی خاص بر هم می‌کوبند.

مردم شهر سامان بویژه جوانترها، هر ساله شب عاشورا از ساعت 9 شب به تکیه ها، مساجد و حسینیه ها رفته و از ساعت حدود 2 بامداد با صدای نی، سنج، طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی، با کوبیدن چوب یا سنگ ها به هم و «یا علی (ع)» گفتن به سمت هیئت چاق چاقو رفته و در حالی که جمعیت آنان بیشتر و بیشتر می شود و صدای سنگ و چوب ها سکوت شب را در هم می شکند، تا اذان صبح، به عزاداری در خیابان ها و کوچه های شهر می پردازند. زنان و کودکان هم بر بام ها و جلوی درب منازل جمع شده و همه شهر مملو از غمی سنگین می شود. تا زمانی که هوا تاریک است باید شهر را دور بزنند که این مراسم با برگزاری نماز جماعت صبح در مسجد جامع شهر پایان می یابد و مردم خود را برای عزاداری روز عاشورا آماده می‌کنند.

یکی از نوحه‌های مخصوص (به زبان بومی شهر سامان یعنی ترکی قشقایی) که در حین اجرای مراسم زمزمه می شود، به شرح زیر است:


یکی از فلسفه های اجرای این برنامه یادآوری جریان شب عاشوراست که امام حسین (ع) بیعت را از یاران خود برمی دارد و از آنها می خواهد که هر کسی که نمی خواهد بماند برود و از فرزندان خویش می خواهد که دو تکه سنگ را به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسانی که کربلا را ترک می کنند، آنها را خجالت زده نکند.

بر اساس روایتی دیگر، امام حسین (ع) و یارانشان با کوبیدن سنگ ها به هم، مانع از رسیدن صدای پای اسبان دشمن می شدند تا اهل حرم از فراوانی دشمن اطلاع نیابند و امید خود را از دست ندهند.

همچنین از دیگر فلسفه های اجرای این برنامه این گونه بیان می شود که در سیزدهم ماه محرم الحرام سال 61 هجری قمری، عده ای از قبیله بنی اسد برای خاکسپاری شهدای کربلا به این سرزمین آمدند. آنها به گروه های کوچکی تقسیم شدند. چون هوا تاریک بود عده ای از زنان بنی اسد، اجساد مطهر شهدا را یافتند و با کوبیدن 2 سنگ بر هم، سایر گروه ها را با خبر ساختند تا همه اجساد پاک و نورانی شهدا جمع آوری شدند. امام سجاد (ع) نیز از زندان ابن زیاد در کوفه خارج شده و در شناسایی و دفن شهدا منجمله دفن بدن مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) به این قبیله کمک کردند.

از دیگر فلسفه های این مراسم این است که واقعه عاشورا و دفن شهدای آن به قدری با سوز و گداز همراه بوده که سنگ های بیابان نیز به هم خورده و صدا کردند.

این مراسم در تاریخ 22 آذر 1391 و با شماره 622 به نام استان چهارمحال و بختیاری، شهر سامان در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسیده است.

سامان از شهرستان های 9 گانه چهارمحال و بختیاری با بیش از ۳۴۴۸۶ نفر جمعیت می باشد که مرکز آن (شهر سامان) در فاصله 22 کیلومتری شهرکرد مرکز استان قرار دارد.

* مراسم «گِل زنی» در شهر بن:

آیین گِل زنی همه ساله در ایام محرم و بخصوص صبح روز عاشورا در شهر بن (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) برگزار می شود، به گونه ای که خیل عظیمی از مردم از گرداب بن به سمت شهر حرکت می کنند، مردم که عزادار سید و سالار شهیدان (ع) هستند سر یا روی شانه های خود را به نشانه عزادار بودن و نشان دادن حزن و اندوه خود، به گِلی که از خاک رس و گلاب ناب تهیه شده آغشته کرده و نوای «ای واویلا، صد واویلا» را در دستگاه محزون شوشتری سر می دهند که دل هر شنونده ای را به لرزه در می آورد.

رنگ این گِل که مخلوطی از خاک رس و گلاب است به دلیل استفاده از نوع خاصی از خاک رس، کمی به رنگ قرمز متمایل است.

رسم «گِل زنی» را اکثر افراد حاضر در مراسم عزاداری روز عاشورا در شهر بن انجام می دهند و زنان نیز بر روی چادر و روسری خود گل می زنند و به نوحه سرایی می پردازند.

پیرامون فلسفه اجرای آیین «گِل زنی» از قول منابع محلی گفته می شود که در زمان قديم در شهر بن، جوی آب قنات مزرعه اي به نام «كريز» كه از داخل شهر و خيابان ملت بن می گذرد، دارای کانال و آبراه سيمانی نبوده است که در روز عاشورا، شخصي به خاطر عزای امام حسين (ع) سر از پا نمی شناسد و مشتی از گل اين جوی را بر داشته، روی سر خود ريخته و شروع به عزاداری مي کند، شخصی از جمع، با دیدن اين صحنه شروع به تمسخر می كند كه چرا سرش را گل مالی نموده؟ شخصی كه به سرش گل زده بوده از تمسخر اين شخص ناراحت می شود. فردی كه عزادار امام حسين (ع) را مسخره كرده بود، شب در عالم خواب، امام حسين (ع) را می بيند كه به او می فرماید چرا عزادار مرا ناراحت كردی؟ اين شخص صبح فردا به درب منزل شخص عزادار می رود و قضيه را برايش تعريف می كند و از او حلاليت می طلبد. بعد از آن جریان، هر ساله عزاداران و عاشقان حسينی (ع) در ماه محرم و بخصوص صبح روز عاشورا، به عشق مولايشان امام حسین (ع) و در اندوه مظلومیت و شهادت آن حضرت (ع) سر و صورت خود را آغشته به گل و به اصطلاح خاک عزا بر سر کرده و بر سر و سينه می زنند.


آيين «گِل زنی» شهر بن گِل زنی شهر بن در تاریخ 22 آذر 1391 و با شماره 623 در فهرست ميراث معنوی (ناملموس) کشور به ثبت رسيد.

* مراسم «آقا سلام» در شهر بن:

پس از اجرای مراسم «فرو بردن عَلَم در گرداب شهر بن» (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) در صبح روز عاشورا، حمل کنندگان عَلَم با عبور از میدان شهر به درب خانه های سادات می روند که سینی های بزرگ حلیم در کنار درب ورودی منزل سید قرار داده شده و هر کدام از عزاداران، پس از ادای احترام و عرض تسلیت به شخص سید، کمی از حلیم داخل سینی ها به عنوان تبرک بر می دارند که «حلیم خوران» هم گفته می شود.

در برخی موارد نیز پخش شیر و نبات داغ از سوی خانواده سید در میان هیئت های عزاداری سینه زن و زنجیر زن هم صورت می گیرد که مراسم پس از سخنرانی و روضه خوانی به زبان ترکی و فارسی پایان یافته و عزاداران با زمزمه نوای زیبای «ما دعا خواندیم و رفتیم زین مکان، اجر بانی با شه لب تشنگان» محل را ترک می کنند.

این مراسم در تاریخ 22 آذر 1391 با شماره 624 به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری، در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران ثبت شد.

منابع محلی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم «فرو بردن عَلَم در گرداب بن» و «گِل زنی» و حداقل 80 سال بیان می کنند اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

* تعطیلی کسب و کار در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی:

از جمله سنت های پسندیده که برخاسته از عشق و ارادت قلبی مردم استان چهارمحال و بختیاری به خاندان عصمت و طهارت (ع) می باشد این است که کسب و کار و منفعت در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) رها و بازارها، امور کشاورزی، دنبال طلب رفتن و ... تعطیل می شود. بیشتر این تعطیلی کسب و کار از شب تاسوعا تا شام غریبان شهادت امام حسین (ع) انجام می شود.

* رها کردن آب کشاورزی در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی: