به گزارش گروه
سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، سازمان همکاریهای شانگهای یک سازمان امنیتی- اقتصادی است که در 15 ژوئن سال 2001 تأسیس شد. این سازمان در واقع ترکیب جدید سازمان شانگهای 5 است که در سال 1996 بعد از امضای تعهدنامه امنیت نظامی مناطق مرزی توسط پنج کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به وجود آمده بود.
**فروپاشی شوروی، سرآغاز تحول مناسبات در آسیای مرکزی
با تجزیه اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 جمهوری‌های جدیدی در منطقه آسیای مرکزی سر برآوردند که تا پیش از این در اداره امور خود متکی به شوروی بودند. از بین رفتن نقش حمایتی شوروی موجب بروز مشکلات امنیتی مختلفی در این منطقه شد. بروز جنگ داخلی خونین تاجیکستان در سال 1992 که به کشته شدن 50 تا 100 هزار نفر از مردم این کشور شد و ناتوانی دولت این کشور در مهار جنگ نشان از عمق بی‌ثباتی در منطقه را داشت. از سوی دیگر فقدان نیروی نظامی کارآمد، مشکلات اقتصادی، افراط‌گرایی مذهبی و جدایی‌طلبی قومی معضلاتی بودند که کشورهای تازه تأسیس با آن دست و پنجه نرم می‌کردند.
در سالهای ابتدایی استقلال جمهوری‌های جدید این گمان وجود داشت که تأمین امنیت این منطقه به روسیه مربوط نمی‌شود ولی ضرورت ایجاد ثبات در منطقه و سیاست اوراسیایی‌گرایی جدید روسیه (احیای نفوذ و اقتدار در آسیای مرکزی) موجب شد که تأمین امنیت کشورهای تازه تأسیس در اولویت سیاست خارجی این کشور قرار گیرد. از طرف دیگر نشانه‌های بروز افراط‌گرایی مذهبی در منطقه مرزی مسلمان نشین چین دیده می شد که موجب نگرانی دولت این کشور بود، همچنین لزوم دسترسی به منابع انرژی دریای کاسپین و خطر روزافزون نیروی نظامی آمریکا در آسیای مرکزی توجه چین را به این منطقه جلب کرد. بدین ترتیب ضرورت همگرایی برای ایجاد ثبات و امنیت از سوی کشورهای آسیای مرکزی درک شد و همکاری قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان که ابزار لازم را برای تأمین امنیت نداشتند با چین و روسیه به امضای «تعهدنامه امنیت نظامی مناطق مرزی» توسط این پنج کشور انجامید. به موجب این تعهدنامه کشورهای امضا کننده متعهد شدند که امنیت را در مرزهایشان ایجاد کنند و نقش اصلی در این تأمین امنیت را چین و روسیه به عهده گرفتند. پس از آن جلسات این مجمع با نام شانگهای 5 (Shanghai Five) به تناوب در کشورهای عضو برگزار می شد که ایجاد امنیت و ثبات مرزی را پیگیری می‌کرد.
چین توانست در پی این جلسات مشکلات مرزی خود را با کشورهای قزاقستان و قرقیزستان حل و فصل نماید.
برای روسیه نیز این سازمان و توسعه آن می‌توانست در مسیر دفع تهدیدات امنیتی و مقابله با سیاست برتری‌جویانه آمریکا در غرب آسیا و آسیای مرکزی موثر واقع شود. پس از این، افزون بر تأمین آرامش و ثبات در مرزها اهداف دیگری همچون مبارزه با افراطی‌گری دینی و جنبش های جدایی‌طلبی و قاچاق مواد مخدر، سلاح و انسان در دستور کار این مجمع قرار گرفت.
در سال 2001 میلادی، چین میزبان اعضای این سازمان بود. در این اجلاس ازبکستان نیز که دچار معضلات مشابه بود به عنوان عضو جدید پذیرفته شد و سازمان شانگهای پنج به شانگهای شش تبدیل شد تا اینکه در 15 ژوین سال 2001 میلادی بیانیه تشکیل سازمان همکارهای شانگهای به هدف افزایش سطح همکاری‌ها، توسط این شش کشور امضا شد و سازمان مذکور سازمان همکاری های شانگهای (Shanghai cooperation organization) یا به صورت خلاصه SCO نام گرفت.
**همگرایی کشور ها در پرتو پیمان شانگهای
با وجود اینکه اعضای سازمان همواره تلاش داشتند که تمرکز فعالیت خود را بر مسائل منطقه‌ای بگذارند اما حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه و اظهارنظرهای سران این دو کشور در حاشیه اجلاس‌ها، این سازمان را در آستانه فرامنطقه‌ای شدن قرار داده است. برای مثال بیانیه هشت صفحه‌ای رهبران چین و روسیه پیش از برگزاری اجلاس در آستانه پایتخت قزاقستان که در آن سیاست‌های یک جانبه گرایانه امریکا مورد انتقاد قرار گرفته بود خود مؤید این مطلب است.
اجلاس سران سازمان شانگهای در سال 2005 از آمریکا خواست برنامه زمان بندی برای خروج از پایگاه‌های نظامی آسیای مرکزی ارائه دهد. بر اساس این درخواست نیروهای آمریکایی در پایان سال 2005، پایگاه نظامی ازبکستان را ترک کردند. بسیاری از رسانه‌های غربی این تحول را به مثابه ظهور یک قدرت جدید در منطقه تلقی کردند.
به تدریج در چند اجلاس سازمان شانگهای چند تفاهم نامه برای تحکیم و گسترش همکاری‌ها در مسائل امنیتی و اقتصادی به امضا رسید.
اعضای این سازمان در طی سالهای فعالیتشان پیمانهای امنیتی و نظامی زیادی را با یکدیگر امضا کردند که به موجب آن در مقابله با تنهشای نظامی هر یک از اعضا با هم همکاری می کنند. همکاریهای اقتصادی یکی دیگر از حوزه های فعالیت این سازمان است.
در روز بیست و سوم سپتامبر سال 2003 میلادی توافق نامه ای بین اعضای این سازمان برای توسعه همکاریهای اقتصادی امضا شد. در این اجلاس، "ون جیابایو"، رئیس جمهور چین، یکی از اهداف مهم سازمان را ایجاد منطقه آزاد تجاری اعلام کرد که به ورود و خروج کالاها به کشورهای عضو این سازمان کمک می کند.
یک سال بعد، یعنی در روز 23 سپتامبر سال 2004 میلادی، توافق نامه جدیدی که در بر گیرنده 100 فعالیت و طرح خاص بود توسط کشورهای عضو این سازمان امضا شد و حوزه عملکرد اعضا در توسعه فعالیتهای اقتصادی را دقیق تر تعریف کرد.
در جلسه بعدی کشورهای عضو سازمان همکاریهای شانگهای که در مسکو برگزار شده بود اجرای پروژه های مشترک در حوزه انرژی نیز مورد توافق قرار گرفت.
در روز 26 اکتبر سال 2005 میلادی کشورهای عضو این سازمان توافق نامه ای با یکدیگر امضا کردند تا به موجب آن در بخش نفت و گاز و پروژه های انرژی با هم همکاری داشته باشند. اکتشاف و استخراج حوزه های هیدروکربنی جدید و استفاده مشترک از منابع آبی از دیگر مفاد این توافق نامه بود.
همچنین ایجاد کنسول بین بانکی سازمان همکاریهای اقتصادی یکی دیگر از فعالیتهای اقتصادی این سازمان بود که اولین جلسه رسمی آن در روزهای 21 و 22 فوریه سال 2006 میلادی در پکن برگزار شد.
سومین بخش از همکاریهای کشورهای عضو سازمان در بخش فرهنگی است. طبق گزارشهای موجود در روز 12 اوریل سال 2002 میلادی وزرای فرهنگ کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهای جلسه ای تشکیل دادند و تفاهم نامه ای را با یکدیگر امضا کردند. همچنین در روزهای 27 و 28 آوریل سال 2006 سومین گردهم آیی فرهنگی این کشورها در ازبکستان برگزار شد.
به این ترتیب سازمان همکاری شانگهای از یک سازمان منطقه‌ای با کار ویژه ی امنیتی به یک سازمان فرامنطقه‌ای و چند بعدی تبدیل شد که تأمین کننده منافع گوناگون اعضای آن بود.
**فرصت‌های پیش‌روی سازمان شانگهای
از جمله فرصت‌هایی که در اجلاس سران این سازمان مورد تأکید قرار گرفته است، مسئله همکاریهای اقتصادی منطقه‌ای است. کشورهای عضو اعتقاد دارند که اقتصاد اعضای این سازمان مکمل یکدیگر است و زمینه‌های زیادی برای همکاریهای اقتصادی در زمینه‌های تجارت، ترانزیت و انرژی وجود دارد. همکاری در عرصه نفت و گاز می‌تواند بخش مهمی از این همکاری را تشکیل دهد، خصوصا اینکه هم تولیدکنندگان انرژی و هم مصرف‌کنندگان آن در زمره اعضای این سازمان قرار دارند.
تحولات جهانی در دهه اخیر موجب توجه بیشتر به توسعه شده است. ظهور قدرت‌های جدید اقتصادی مصرف انرژی در جهان را افزایش داده است. در این میان آسیا به عنوان پویاترین منطقه اقتصادی جهان بالاترین حساسیت و قابلیت ضربه‌پذیری در بحث "امنیت انرژی" را دارد است. مصرف انرژی در آسیا از بالاترین نرخ رشد در جهان برخوردار است. در میان کشورهای آسیایی چین با داشتن بالاترین میزان مصرف و نرخ رشد مصرف و نیز برخورداری از سریع‌ترین رشد اقتصادی، نگرانی‌های جدی در خصوص تضمین جریان انرژی مورد نیاز اقتصاد خود دارد. زیرا دستیابی به منابع مطمئن انرژی، عاملی اساسی در تضمین تداوم مدرنیزاسیون به مثابه انتخاب استراتژیک چین است. رشد سریع اقتصادی باعث شد که طی ده سال مصرف انرژی چین 90 درصد رشد داشته باشد. به همین جهت تأمین انرژی از کشورهای تولید کننده نفت و گاز اعضای سازمان همکاری شانگهای برای چین و در مرحله بعدی هند بسیار با اهمیت می‌باشد.
از سوی دیگر، پذیرش عضویت سه کشور ایران، هند و پاکستان به صورت ناظر در سازمان شانگهای از نقطه‌نظر همکاریهای منطقه‌ای، توانمندی‌ها و ظرفیت‌های این سازمان را - چنانچه اراده محکمی در پشت آن وجود داشته باشد - به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد. برخورداری از قریب به یک سوم جمعیت جهان و بخش اعظم منطقه اورآسیا با منابع فراوان انرژی و قرار گرفتن در یک موقعیت ژئواستراتژیک میان دو قطب پیشرفته اقتصادی جهان یعنی شرق آسیا و غرب اروپا، سازمان همکاری شانگهای را از منظر عناصر زیربنایی توسعه بسیار قدرتمند و توانا ساخته است. علاوه بر این، برخورداری چهار عضو از ده عضو اصلی و ناظر سازمان از توانمندی هسته‌ای، این سازمان را از لحاظ سخت‌افزار نظامی نیز در مرتبه بالایی قرار می‌دهد.
کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای روی هم نه تنها بزرگ‌ترین توان اقتصادی، نظامی، هسته‌ای و فضایی جهان را دارا هستند، بلکه بیشترین تولیدکننده و مصرف کننده انرژی در جهان نیز می‌باشند. مساحت کشورهای عضو (اصلی و ناظر) این سازمان روی هم بیش از ۲۵٫۱ میلیون کیلومتر مربع یا یک چهارم سطح خشکی‌های زمین است.
قسمت اعظم جمعیت اعضای رسمی و ناظر سازمان همکاری شانگهای دارای مذاهب کاملاً متفاوتی می‌باشند. کشورهای چین و مغولستان به بودیسم، روسیه به کلیسای شرقی ارتدکس، هند به مذهب هندو و ایران، پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی به اسلام اعتقاد دارند و در مجموع چهار مذهب و تمدن‌های کهن در سازمان همکاری شانگهای در کنار هم دیده می‌شوند. کشورهای عضو و ناظر می‌توانند ضمن احترام به ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌های متفاوت یکدیگر، در چارچوب همکاریهای فرهنگی که از جمله اهداف سازمان نیز اعلام شده، نمادی از تفاهم و گفتگوی ادیان و تمدن‌ها را به نمایش بگذارند. پوتین رئیس جمهور روسیه قبل از تشکیل اجلاس سران در شانگهای به مناسبات دهمین سالگرد تأسیس این تشکل در مقاله‌ای اهداف سازمان همکاری شانگهای را مورد توجه قرار می‌دهد و در بخش فرهنگی توسعه همکاری و همزیستی پیروان ادیان اسلام، مسیحی و بودا را یکی از اهداف این سازمان می‌نامد و امیدوار است که این همکاری میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها به میراث فرهنگی جهانی کمک نماید.
**عضویت ایران
ایران در سالهای پایانی قرن بیستم نگاه عمیق تری به کشورهای ماوراء همسایگان جدید انداخت و عمق استراتژیک خود را در همکاری با کشورهای آسیایی یافت. چین، هند، مالزی و اندونزی کشورهایی بودند که با توجه به هویت آسیایی خود ، جمعیت فراوان، رشد سریع و پیشرفت در بخش های صنعتی و تکنولوژیک توجه ایران را جلب نمودند. همچنین در سالهای اول قرن بیست و یکم به تدریج بازار تقاضای انرژی بصورت کلی و سوخت های فسیلی بصورت خاص از اروپا و آمریکا به شرق متمایل گردید و با توجه به نیاز فزاینده به نفت و گاز در کشورهای چین، ژاپن ، کره جنوبی و هند، ایران تعادل عرضه و تقاضا را در تعامل بیشتر با کشورهای آسیایی یافت . بنا بر این سیاست همگرایی و همکاری منطقه ای در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت.
در همین راستا ایران در سال ٢٠٠٥ به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال بعد برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد.
برخی از تحلیلگران موافق با پیوستن ایران به سازمان همکاریهای شانگهای معتقدند که از آنجائیکه ایران با 15 کشور همسایه خود مرز مشترک زمینی دارد و بیشتر این کشورها در گذشته بنوعی ایران را مورد تهاجم و یا تهدید قرار داده و یا این ظرفیت بالقوه را دارند که در آینده نیر با ایران خصومت ورزند ، لذا عضویت ایران می تواند برای این کشور امنیت زا باشد. همچنین رویکرد مقابله گر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با اقدامات سلطه گرانه ی آ مریکا با توجه به اینکه سازمان همکاری شانگهای، تبدیل به سدی در مقابل آمریکا و نفوذ غرب در منطقه شده است، به طور جدی تری قابل پیگیریست.
اما برخی از تحلیلگران معتقدند پیمان شانگهای می تواند در کنترل و یا محدود سازی تهدید افراط گرایی اسلامی در قالب گروه های تروریستی مانند طالبان و القاعده نقش ایفا نماید اما نگرانی های امنیتی ایران فراتر از محدود جغرافیائی و تهدیدهای نرمی است که در زیر چتر سازمان شانگهای قرار می گیرد.. آینده عراق و موضوع جنگ داخلی این کشور و خطر بالقوه ی داعش، حضور نیروهای نظامی و ارتباطی آمریکایی در خلیج فارس، وضعیت سرزمین های اشغالی و دولت اشغالگر قدس، مساله ی یمن، بحرین و سوریه و ازدیاد فشار به کشورهای تولیدکننده نفت برای افزایش تولید در جهت کاهش قیمت آن از جنس دیگرند و در مناطق دیگر ایران را هدف گرفته اند که احتمالا شانگهای نمی تواند به ایران در این موارد کمکی بنماید تنها نباید و مقابله با این معضلات نیازمند به کار بستن ساز و کار های دیگریست.
در هر حال روابط ایران با سازمان همکاری شانگهای فارغ از مسائل امنیتی در ابعاد اقتصادی و فرهنگی هم منافع زیادی دارد و کمتر کسی در این مورد تردید دارد.
ایران پس از عضویت ناظر در پیمان شانگهای ، در مقاطع گوناگون در خواست خود مبنی بر عضویت دائم در این سازمان را مطرح کرد، بر اساس مقررات پیمان شانگهای تا کنون مانع اصلی دربرابر این خواسته ی ایران تحریم های بین المللی بودند که به دنبال اجرایی شدن برجام و رفع تحریم های تحمیلی علیه ایران این مانع برداشته شده است.
با وجود اینکه درخواست عضویت در سازمان همکاری شانگهای از سوی ایران مطرح شده، اما حضور این کشور در ابعاد مختلف به پیشبرد هرچه موثر تر اهداف این پیمان بیانجامد چرا که تحقق بسیاری از مسائل امنیتی در منطقه وابستگی مستقیمی به ایفای نقش ایران دارد و از این جهت به نفع سایر کشور های عضو است.
نشست اخیر این سازمان در تاشکند پایتخت ازبکستان برگزار شد. روسیه در دفعات مکرر تمایل خود را برای حضور دائمی ایران اعلام کرد؛ "ولادیمیر پوتین" رئیس جمهور روسیه در سخنرانی خود در نشست سران اعلام کرد هیچ مانعی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد. همچنین "اتامبایف" رییس جمهوری قرقیزستان گفت: امضا و اجرای برجام شرایط عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای را در آینده ای نزدیک فراهم کرده است؛ اماگفته می شد از طرف برخی کشور ها همچنان برای عضویت دائم ایران مخالفت هایی صورت می گیرد. "وانگ یی"، وزیر خارجه چین ماه گذشته گفته بود که چین هم‌اکنون تمرکز خود را بر روی عضویت هند و پاکستان در این سازمان متمرکز کرده است. در نهایت به تازگی اعلام شد که پاکستان به عضویت دائم این سازمان درآمد. بنابراین به نظر می‌رسد عضویت دائم ایران در اجلاس های آتی بررسی شود.
گزارش از محمدعلی صارمی
انتهای پیام/