گنبد سلطانیه شاهکار معماری اسلامی

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از زنجان؛گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران - زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.

گنبد سلطانيه:

يکي از مهمترين و عظيم ترين يناهاي آرامگاهي دوران اسلامي در ايران است که پس از کليساي جامع مريم مقدس در فلورانس ايتاليا و مسجد ايا صوفيه استامبول سومين بناي بزرگ تاريخي و از حيث فناوري ساخت گنبد، بزرگترين گنبد آجري در جهان به شمار مي رود.

اين بناي بس عظيم از شاهکارهاي هنري دوره ايلخاني و در واقع تجلي گاه هنر معماري اين دوره است.

بناي گنبد در دوران حکومت خدابنده از 704 تا 713 ه.ق. احداث شده و تنها بنايي است که از مجموعه ارگ سلطانيه باقي مانده است.

باني و سازنده آن را رشيدالدين فضل الله و تاج الدين عليشاه ذکر کرده اند. در داخل شهر نيز به دستور اولجايتو بناي مقبره بزرگي براي او در نظر گرفته شده بود.

الگوي ساخت بناي سلطانيه مقبره سلطان سنجر در مرو است که اولجايتو در زمان وليعهدي (وقتي حاکم مرو بود) بارها آنجا را ديده بود.

به نقل ازمرحوم کريم پيرنيا در کتاب جغرافياي تاريخي سلطانيه آمده است که شيوه ساختماني گنبد سلطانيه به پيروي از مدرسه ضيائيه(623 ه.ق.) که مقارن ظهور چنگيز ساخته شده و نيز گنبد جبليه يا هارونيه طوس که سرمشق ساير گنبدهاي دوره ايلخاني است ، ساخته شده و همچنين تصريح کرده که « يزدي بندي گنبد سلطانيه ملهم از اين شيوه است.»

گنبد سلطانيه در سمت جنوب غربي ارگ سلطانيه برپا شده است و در داخل ارگ هر يک از رجال معروف داراي عمارتي بودند و علاوه بر آن در ساختن بناهاي عمومي و قصرها با يکديگر رقابت داشتند. در اطراف بناي سلطانيه بناهاي الحاقي وجود داشته که ويران شده است.

عمارت گنبد سلطانيه:

زمين طبيعي سلطانيه فشرده و يکپارچه متشکل از مواد آهکي و خاک رس و خرده سنگهاي کوچک (حداکثر 35 سانتي متر) است. اين ويژگي سبب شده تا زير پاي گنبد محکم و سفت شود. از علل پايداري در مقابل عوامل تخريبي مختلف همين يکپارچگي زمين است.

ساختمان سلطانيه بر روي يک نقشه هشت ضلعي بنا شده است که طول هر ضلع آن 17 متر و فاصله ميان وجوه خارجي آن 42 متر و ضخامت بنا حدود 40/7 متر است. بر هر وجه در داخل، يک ايوان قرار گرفته که در طبقه همکف به شکل هشت ايوان (چهار ايوان بزرگ و چهار ايوان کوچک) مشخص است و در بالا داراي يک طبقه ديگر است که به فضاي داخلي مشرف است. قوس ايوان ها در اين فضا پنج او هفت تند است، در منتهي اليه اين قوس ها کتيبه هايي با متن احاديث نبوي در آن نوشته شده و سپس مقرنس کاري زيبايي که وظيفه ترمبه ها بر آن محول شده پلان هشت ضلعي را به دايره تبديل نموده و زمينه اجراي گنبد را فراهم آورده است.

ساخت گنبد به گونه اي است که در نماي خارجي دو طبقه و از داخل سه طبقه به نظر مي رسد، اين بنا در جهات اصلي جغرافيايي احداث شده و در ضلع جنوبي آن بناي الحاقي تربت خانه و در زير تربت خانه، سردابه که متشکل از فضاهاي متعدد است، قرار دارد.

در مورد هشت وجهي بودن آن برخي معتقدند انتخاب طرح هشت ضلعي از روي محاسبات تجربه شده معماري و به خاطر مرکزيت ايستايي در نظر گرفته شده است. ولي برخي ديگر از پژوهشگران بر اين اعتقادند که طرح وجوه مثمن گنبد تنها به سبب ايستايي آن نيست بلکه احتمالاً داراي اين مضمون و کنايه از عرش الهي است، که بر اساس احاديث، هشت ملک آن را حمل مي کنند.

طريقه تقسيمات در معماري داخلي و تئوري فضاهاي اين بنا تقارن برگرد يک محور است که امتداد آن به طرف قبله متوجه است. قوس اين گنبد با دور بسيار تند و کشيده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگي ساختمان در تمام ايران بي نظیر است

ورودي گنبد؛ در روزگار آباداني رفت و آمد از طريق چهار درگاه کوچک انجام مي شده است، ورودي هاي بزرگ مورد استفاده مردان و ورودي هاي کوچک که به ايوانهاي کم وسعت طبقه اول منتهي مي شد به زنان اختصاص داشت و احتمالاً ورودي هاي شرقي و شمال غربي مورد استفاده مردان قرار مي گرفته است و ورودي جنوبي گنبد به لحاظ الحاق تربت خانه به گنبد، درگاه ورودي بين تربت خانه و گنبد بوده است.

بعد از طبقه همکف، طبقه اول، شامل دهليزهاي ارتباطي است اين طبقه در ارتفاع 40/9 متري قرار گرفته است و از طريق سه واحد پلکان دسترسي به آن امکان پذير است. اين راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاريک است که تامين نور و روشنايي آن ها بوسيله پنجره هايي که در چهار ايوان بزرگ تعبيه شده است صورت مي گيرد.

در راهروهاي طبقه اول اتاقک هايي وجود دارد که احتمالاً براي بانوان و خانواده ي سلطنتي در نظر گرفته شده است تا در مراسم مختلف نظاره گر آداب مراسم فرهنگي خود باشند.

طبقه دوم شامل ايوان هايي است که اين ايوان ها هر يک بوسيله سه قوس تقسيم مي شود هيچ گونه ارتباطي با داخل گنبد بغير از راه پله هايي که از طبقه همکف بالا مي آيد، ندارد.در ايوانهاي طبقه دوم (رو به بيرون) در هر وجه بنا سقف راهروهاي مستطيل شکل با تاقهاي ضربي پوشيده شده که داراي سه چشمه تاق، يک چشمه تاق مياني و دو چشمه تاق در اطراف آن است که چشمه تاق مياني بزرگتر و موازي با انحناي تاق متقاطع است.

از طبقه دوم هشت پلکان در داخل جرزها ايجاد شده که به مناره ها منتهي مي شود و اين طبقه را به طبقه سوم مرتبط مي کنند. پله ها مدور و چرخشي هستند، هر پله 90 سانتي متر طول و 30 سانتي متر ارتفاع دارد. ارتفاع طبقه سوم (پشت بام) حدود 80/27 متر است، در اين طبقه پا تاق گنبد و پايه هاي هشت ضلعي مناره ها قرار گرفته است.

ارتفاع 40/1 و ارتفاع گنبد 19 متر از طبقه سوم است در نماي بيروني گنبد در هر هشت ضلع آن تاق نماهايي وجود دارد که عملکرد سازه اي تزييني دارند.

تربت خانه:

دومين فضاي مورد بحث آرامگاه اولجايتو ، فضاي موسوم به تربت خانه مي باشد. ‌اين فضا به شكل مستطيل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر ، محراب مجموعه را در جرز جنوبي در خود جاي داده است.

بر اساس يافته هاي باستان شناسي اين بنا کمي پس از احداث و تکميل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.

پوشش سقف تربت خانه از سه واحد تاق و تويزه ساخته شده قطر طاق وسطي كه بزرگتر است 9 متر و طاقهاي طرفين 3 متر قابل اندازه گيري مي باشد در ارتفاع 0/3 متري از كف ، درگرداگرد آن كتيبه اي در دو قلم ريز به خط كوفي مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف كلمات را تزئينات اسليمي پر نموده است . بين تربت خانه و محوطه زير گنبد درب بزرگي از مس و طلا قرار داشت كه به مرور زمان از بين رفته و يا به غارت برده شده است .

برخي اشاره به اين داستان دارند که اين فضا جهت انتقال حرمين شريف دو امام بزرگوار حضرت علي (ع) و امام حسين (ع) در نظر گرفته شده است که به دليل مخالفت علما، اين عمل صورت نگرفته است. بدليل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت اين فضا به آن تربت خانه گويند

سردابه:

سردابه گنبد سلطانيه در ضلع جنوبي و در زير تربت خانه واقع شده است و درگاه ورودي آن در ايوان جنوبي به وسيله نه پله و عبور از يک پاگرد به طول 165سانتي متر به کف سردابه راه مي يابد . ( تصوير پلان سردابه در فوق به نمايش گذاشته شده است)

اينگونه استنباط مي شود که سردابه گنبد سلطانيه پيش از ساير بخشهاي آن بنا شده و پيش از اتمام بناي گنبد مورد استفاده قرار گرفته است.

تزيينات به کار رفته در سردابه شامل نقش آجر در رجهاي منظم است . مجموعه بنا با دو طاق مجاور و راهرو کوچک ارتباطي ، داراي دو پله با سقف کوتاه ، بهترين شيوه ساخت سردابه سازي است .

به گواه نوشته جامع التواريخ رشيدي ، سلطان اولجايتو پس از انجام تشريفات و مراسم کفن و دفن در سردابه مدفون شد

گنبد

گنبد سلطانيه دو پوش پيوسته است، چنانکه گاهي دو پوسته بي هيچ واسطه به هم متصل شده است و دو پوش گنبد موازي است. بين دو پوسته گنبد از 40/1 تا 60 سانتي متر فاصله است، فاصله دو پوش با تاقهاي هلالي پر شده و فضاي بين دو پوسته به تدريج از پايين به بالا کمتر مي شود و بدون پشت بند، شانه و يا وسيله تقويت کننده ديگري ساخته شده است.

اين تغيير ضخامت که از ديدگاه فني و مهندسي براي افزايش پايداري و نيز سبکي گنبد ضروري به نظر مي رسد، بيانگر درک حسي سازندگان آن از اصول ايستايي پوسته ها و رفتار ديناميکي آنها است. بدنه اصلي گنبد و تمام ساختمان با آجر ساخته شده است و سپس روي گنبد را با روكش كاشي هاي فيروزه اي و لاجوردي و آبي تزيين نموده اند.

مناره ها:

در طبقه سوم در زواياي هشت گانه بنا، هشت مناره ايجاد شده است که به استثناي يک مناره در ضلع شمال شرقي و نيمي از مناره زاويه شمال غربي که بخشي از کاشيکاري آن باقي مانده، بقيه مناره ها فروريخته است.

اين مناره ها تو خالي است و به وسيله پلکان جرخشي از بام تا سقف ايوانهاي طبقه سوم و تا نوک مناره راه پيدا مي کند.

مناره ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد يکسان اند. راه يابي به اين مناره ها از هشت پلکان ساخته شده در داخل جرزه امکان پذير است و هشت مناره در هشت گوشه اين بنا علاوه بر ايفاي نقش ايستايي خود در آرايش و ابهت بنا نيز نقش به سزايي دارند. ساخت ايوانهاي جانبي و وجود هشت مناره در گوشه بام براي جلوگيري از رانش گنبد بزرگ ايجاد شده است.

زباين فن آوري در معماري ايران، اول بار در بناي مقبره اسماعيل ساماني در بخارا و سپس در سلجوقي در مقبره سلطان سنجر مورد آزمايش قرار گرفته است.

نقشه مناره ها از ابتدا تا ارتفاع دو متري در قائده، به سبک خود بنا، هشت ضلعي منتظم است که قطر آنها 40/2 متر و طول هر ضلع آنها يک متر است. سپس نقشه آنها به دايره کامل مبدل شده و قطر دايره مناره ها از نماي بيروني 205 سانتي متر و ضخامت جداره آنها 40 سانتي متر است.

حداکثر ارتفاع هر مناره در حال حاضر 50/15 متر است که با افزايش گادسته هاي متناسب احتمالاً ارتفاع اوليه آن 18 متر بوده است.

گلدسته ها در زمان پا برجايي با آجرکاري و کاشي کاري تزيين شده بودند، اين نوع منقش کردن و آراستگي از نيمه دوم قرن سوم هجري به بعد رايج شده است و پس از اين دوره کليه قسمتهاي خارج مناره ها را با آجر و يا گچ و کاشيکاري رنگين با کاربرد ايان و روايات و احاديث نبوي(ص) زينت مي کرده اند.

در آغاز دوره ايلخاني سطح خارجي ديوار منار بدون پوشش اضافي با نماسازي آجري عرضه مي شد و تزيينات آجري رو به افول نهاد و به جاي آن معقلي رونق تازه اي يافت.

در بخشهاي انتهايي تنها مناره باقي مانده در زير گلدسته، گيلويي هايي از مقرنس ديده مي شود که با کاشيهاي فيروزه هاي و لاجوردي مزين شده است و با قطار بندي بخش انتهاي نماي خارجي گنبد قابل مقايسه است.

تزيينات گنبد سلطانيه:

به طور کلي تزيينات گنبد را به دو دوره تقسيم کرده اند که دوره اول شامل تزيينات اصلي گنبد، کاشي کاري و قسمتي از گچبريها مي باشد، دوره دوم شامل گچبري و نقاشي روي تزيينات دوره اول است. آنچه که از بررسي هنرهاي کاربردي در گنبد سلطانيه بر مي آيد و اطلاعاتي که کاوشگران در اختيارمان مي گذارند، حاکي از اينست که هر دو دوره تزييناتي متعلق به دوره ساخت بنا و همزمان با اولجايتو ابو سعيد صورت گرفته است. سبب تغييرات در تزيينات گنبد را اختلافات مذهبي و سياسي آن دوره مي دانند.

نجفلو مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی استان زنجان با اشاره به اینکه گنبد سلطانیه رتبه ی نخست در جذب بازدید کنند گان  در استان دارد گفت : بازدید گردشگران در طی 11 ماه امسال از موزه ذولفقاری 53هزارو232 نفروموزه ی رختشویخانه 69هزارو352 نفر، موزه ی باستان شناسی ابهر 3هزارو 816 نفرو بنای سلطانیه 120 هزارو 844نفر گزارش شده است .

انتهای پیام/ن