به گزارش خبرنگارباشگاه خبرنگاران لرستان؛ فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود.این بنا بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه،در مرکز شهر قرار گرفته و چشم‌گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون این شهر است.
فلک‌الافلاک درلغت به معنای «سپهر سپهران»است. قلعه فلک‌الافلاک بانام‌های گوناگونی درطول زمان شناخته شده‌است.دژ شاپورخواست،سابر خواست،قلعه خرم‌آباد،دوازده برجی وکاخ اتابکان ازآن جمله‌اند.
قلعه خرم‌آبادازدوره قاجاربه بعدبا نام فلک‌الافلاک ضبط شده‌است.با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی،اشاره‌ای به دوازده برج فلکی باشد،ممکن است نام فلک‌الافلاک نیز از همین جا ريشه گرفته باشد.
قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد.ساسانیان شهری بانام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید.
گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربردحکومتی و نظامی داشته‌است.از قرن ششم هجری پس ازساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز بنام خرم‌آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود درقرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه وگنجور در زمان آل بویه درآمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی دردوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه درگذشته محسوب می‌شود.
این اثرارزشمنددرسال ۱۳۴۹ از ارتش به وزارت فرهنگ وهنر سابق واگذاروبه شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.در سال ۱۳۵۴ این بنا با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان به موزه تبدیل شد. در سالهای اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستانشناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه‌اندازی شده‌است.
برج معروف به برج سلجوقی بعد از این که شاه عباس صفوی شاهوردی خان را به قتل رساند و حکومت اتابکان لرستان را منقرض کرد، حسین خان را به حکومت لرستان منصوب کرد و به وی لقب والی داد و بدین ترتیب دور جدیدی ازحکام محلی در تاریخ به نام والیان لرستان شکل گرفت که آخرین آنها غلامرضا خان والی نام داشت.
در این دوران به مرمت زیارتگاه‌ها و ایجاد باغ‌ها و تفرجگاه‌ها توجه شد و آثار معماری قابل توجهی چون پل گپ خرم‌آباد و حمام حسین خانی به یادگار مانده است،و مسجد جامع خرم‌آباد نیز در این دوره به دستور سلطان حسین صفوی تعمیر شده است.
فلک‌الافلاک در زمان نادرشاه افشارنادرشاه افشار چندین بار به لرستان لشکرکشی کرده و با شورشیان لرستان از جمله مظفرعلی بیک درافتاده است.مورخین این دوره در شرح مسافرت‌ها و کشورگشایی‌های نادر ذکری از قلعه فلک‌الافلاک به میان نیاورده‌اند،شاید یکی از دلایل آن عدم اطلاق نام فلک‌الافلاک بر این دژ بوده است.
به هر حال در عالم آرای نادری از قلعه‌ای نام می‌برد که مظفرعلی بیک در آن متحصن شده و آنرا به دوره طهمورث نسبت می‌دهد که در عالم آرای نادری ارتفاع برجهای آن را با برجهای فلک‌الافلاک برابر و از متانت و رصانت پهلو بر سد سکندر توصیف کرده‌است و فاصله چهار شبانه روز ذکر شده از بروجرد تا قلعه مذکور با موقعیت جغرافیایی قلعه فلک‌الافلاک مطابقت ندارد.
در زمان قاجارمحمد علی میرزا دولتشاه در سال ۱۲۳۷ هجری قمری به حکومت کرمانشاهان و لرستان منسوب شد.
قلعه که تا این زمان به حالت نیمه مخروبه درآمده بود و فقط توسط شخصی به نام میرزا ابوطالب خان مرمت مختصری در آن صورت گرفته بود به دستور محمد علی میرزا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و دیوانخانه و سربازخانه را نیز در پایین قلعه احداث نمود.
قلعه فلک‌الافلاک دردوره قاجار به دلایل مختلف موردتوجه قرار گرفت وبه صورت مقر حکومت و مرکز اداری و نظامی منطقه درآمد و رفت‌وآمد دولتمردان قاجار به قلعه بسیار صورت می‌گرفت که برخی از آنان ادیب و اهل قلم بودند و یاداشت‌هایی در باره قلعه از خود برجا گذاشته‌اند.
برای مثال مسعود میرزا ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه که حکومت اصفهان را در دست داشت و مدتی هم حکومت لرستان به قلمروش افزوده شده بود، ضمن سفری به لرستان در خاطرات خود ضمن اشاره به عظمت شهرهای باستانی لرستان مانند خاوه، الش (الشتر)صیمره وجایدر می‌نویسد.
امروز از همه آن آبادی‌ها و از همه دولت‌ها و مکنتها جز بیغوله و تل خاکی باقی نیست فقط عمارت و چهار دیواری که در تمام لرستان می‌بینید شهر خرم‌آباد است که حقیقتاً اسم شهریت به او داده‌اند یک قصبه بزرگی است، عمارتی از بناهای اتابکان لرستان مشهور به فلک‌الافلاک و هشت بهشت در شرق شهر لرستان بنا شده محمد علی میرزای دولتشاه، این عمارت را تعمیر کرده و سربازخانه و غیره و غیره بسیار خوب ساخته اگر چه بعد از او هم شاهزادگان بزرگ حاکم شدند.
هیچ کدام اقدامی برای آبادی این بنا نکردند نمی‌دانم جواب خلق خدا را چه خواهند داد من به جز تل خاکی چیزی ندیدم فوراً حکم به تعمیر انجام نمودم و بیست هزار تومان برای خرج آن بناها دادم.
پنجره های بیرونی قلعه در کنار بلده، قلعه عمارات دیوانی واقع است، اصل قلعه در بالای تپه واقع شده به قدر شصت ذرع ارتفاع دارد و سه طرف آن کوه و کمر است و راهی ندارد مگر از طرف دیگر که خاک است. قلعه را که در بالای تپه ساخته‌اند و حصار آن را بالا برده‌اند بیراه شده‌است. راه قلعه از جانب جنوبی تپه‌است و کمر را بریده از سنگ و گچ فرش کرده‌اند. در زمانی که ولات (والیان) در لرستان بدون رویه و بدون استحقاق استیلا داشته‌اند و به خیالات فاسده حرکت می‌کردند، این قلعه چندان عمارتی نداشت جز دو سه برج که نشیمن بوده و حصار چند انبار ساخته بودند.
درب ورودی سپاه حضرت ابالفضل استان لرستان. حضور سپاه پاسداران در حریم قلعه فلک‌الافلاک مهمترین علت اخلال در ثبت جهانی این بنا است در سال ۱۳۶۳ پس از شروع جنگ و به منظور امنیت، اشیای موزه جمع‌آوری گردید و پس از جنگ با مرمت بخشی از بنا نمایشگاه عکس و سنگ و سفال افتتاح گردید، در سال ۱۳۷۶ موزه باستانشناسی افتتاح گردید ولی به علت ضعف در شرایط و امکانات مورد نیاز تا سال ۱۳۷۸ راه‌اندازی نشد.
در همین سال بخش شمالی حیاط اول به چایخانه سنتی تبدیل گردید و در سال ۱۳۷۹ آزمایشگاه مرمت آن تجهیز و به بخش جنوبی حیاط اول به برج نوساز منتقل گردید، هم اکنون موزه مردم‌شناسی آن در بخش جنوبی حیاط دوم راه‌اندازی شده‌است.
معماری
برج جنوب غربی معماری کنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دوران‌های گوناگون بدان افزوده شده، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می‌باشد.
بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است. وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه می‌باشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهک است.
ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می‌گردد. ورودی قلعه فلک‌الافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده‌است. پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت ضلعی نامنظم است.
حیاط اول ابعاد این حیاط که جهت شمالی، جنوبی طراحی شده ۲۲/۵×۳۱ متر است. پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.
حیاط اول قلعه حمام قدیمی حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته‌است. این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن مانند تنبوشه‌های سفالی، نقش‌های آهک بری و کانال‌های زیر زمینی قابل مشاهده‌است.
چاه قلعه در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته نزدیک به ۴۰ متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می‌شده‌است و اکنون نیز قابل بهره‌برداری است.
حیاط دوم ابعاد این حیاط در جهت شرقی، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹ متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می‌گردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. از نکات قابل تامل در معماری بنا، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرق آن می‌باشد.
انتهای پیام/ش