به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران، یکی از وقایع مهمی که در دوران حکومت قوام اتفاق افتاد ماجرای بلوای نان در
تاریخ 17 آذر 1321 بود که در حقیقت جنگ بین محمد رضا شاه و قوام بود . در
این حادثه که به نوعی زور آزمایی شاه در برابر قوام بود نتیجه ای جز غارت
اموال مردم کوچه و بازار توسط اراذل و اوباش به بار نیاورد و نهایت کار با
ایجاد حکومت نظامی و جو خفقان بدون هیچ گونه دستاوردی به پایان رسید .
پس
از استعفای سهیلی و انتصاب قوام به نخست وزیری ، وی پست وزارت جنگ را برای
خود نگه داشت و به نمایندگان اعلام کرد که آینده فرماندهی کل ارتش تابع
وزارت جنگ خواهد بود ، نه شخص شاه . برای نخستین بار پس از شهریور 1320 ،
غیرنظامیان می خواستند اداره ارتش را به دست گیرند . از طرف دیگر قوام
روابط خود را با متفقین نیز بهتر کرد و کوشید که شاه را تضعیف کند . به
همین جهت مسوولیت امور مالی کشور را طبق لایحه ای به دکتر میلسپو اقتصاددان
آمریکایی که در اوایل دهه 1300 در ایران خدمت کرده بود ، سپرد. وی همچنین
سلطنت طلبان را از وزارت جنگ بیرون ریخت و برای چاپ اسکناس های مورد نیاز
متفقین ، کمیسیون فوق العاده تشکیل داد. نهایتاً کشمکش شاه - قوام منجر به
وقایع 17 آذر 1321 شد ( آبراهامیان ، 1379 ، ص 225 ) .
در آن روز
هریک از این دو می خواستند طرف مقابل را مغلوب کنند . اما وقتی که این دو
دسته مخالف ، روبروی هم قرار گرفتند . جمعیت های دیگر و به خصوص مردم کوچه و
بازار هم که از وضع موجود ناراضی بودند . به آنها ملحق شدند ، به طوری که
کنترل از دست دو طرف خارج شد و شورشی که دست اراذل و اوباش غارت گر در آن
به خوبی نمایان بود ، بر پا شد . در آن روز هرکس هرچه می خواست ، می کرد و
می گفت ؛ در نتیجه خرابی و خسارات های سنگینی به شهر ، ساختمان مجلس و حتی
خانه نخست وزیر وارد آمد که اگر حکومت نظامی اعلام نشده بود ، چه بسا
متفقین دخالت نموده و مشکلات چند برابر می شد.
بدون شک اگر این
واقعه رخ نداده بود ، این دو نمی توانستند به حکومت خود ادامه دهند و در
حقیقت دو ماه و هفت روز زمامداری قوام بعد از این واقعه را باید عکس العمل
آن پیش آمد شوم دانست ( مکی ، 1370 ، ص 348 )
هرچه بود نهایتاً قوام
و شاه موقتاً سازش کردند و قرار گذاشتند که از افشای حقایق خودداری ورزند ،
در عوض قوام در نخست وزیری بماند و برادران مسعودی ( اغتشاش گران دربار )
از زندان آزاد شده و خود عباس مسعودی نیز از تعقیب مصون بماند ( جامی ،
1371 ، ص 172 ).
یکی دیگر از شاهدان عینی واقعه می گوید اراذل و
اوباش پس از آن از مجلس بیرون آمدند، در خیابان های شاه آباد، استانبول،
لاله زار و سپه مغازه ها را چپاول می کردند. بدون واکنش نیروی انتظامی عده
ای اموال غارت شده را به خانه می بردند
و اینک شرح ماجرا و اقدامات شینع اراذل و اوباش بسیج شده توسط شاه و قوام بویژه از زبان افرادی که در این حادثه شرکت داشتند:
روز
سه شنبه 17 آذر 1321 عده ای از دانش آموزان و دانشجویان در اعتراض به فقر و
گرسنگی، بیماری و کمبود مایحتاج اولیه زندگی از جمله نان، با صفوفی منظم
به طرف مجلس رهسپار شدند تا درد های خود را با نمایندگان در میان گذارند . (
مکی ، 1370 ، ص 331 ) . این بلوا ، به دستور شاه و به دست عباس مسعودی (
مدیر روزنامه اطلاعات ) ، علیه قوام راه افتاد و بهانه آن جیره بندی نان و
نایابی مواد اولیه زندگی بود .
تظاهرات از ساعت ده صبح شروع شد.
حدود دو هزار نفر از دانشجویان و دانش آموزان، جلوی مجلس تجمع کرده و علی
هاشمیان و چند نفر دیگر از آنها سخنرانی نموده و خواستار برکناری قوام شدند
. مردم متفرقه نیز به تدریج داخل محصلین می شدند و صحبت ها و نطق ها ،
برحسب تمایلات اشخاص متفرقه تغییر می کرد . به خوبی معلوم بود که محصلین
هدف مشخصی ندارند ، ابتدا اعتراض آنان به وضع خراب نان و سختی و معیشت بود .
کم کم جنبه تعرض به وکلا پیدا کردند و با ورود اشخاص متفرقه ، علیه دولت
شعار می دادند . این نقشه طوری طرح ریزی شده بود که نتیجه آن جلوگیری از
تشکیل مجلس ، یا تحت تاثیر قرار دادن نمایندگان در اخذ تصمیم آن روز نسبت
به دولت باشد . ولی از ظهر به بعد رشته از دست طرح کنندگان نقشه به در رفت و
یک عده چند هزار نفری جوان احساساتی و بدون برنامه به داخل مجلس آمده ، با
هر نغمه ای همساز شدند ، به هر صدایی مرده باد زنده باد گفتند و رفته رفته
اجتماع مردم متفرقه ، اشخاص بیکاره و ماجرا جو رشته نظم و ترتیب محصلین را
برهم زد.
اوضاع زمانی بحرانی شد که افسران ارتش اعلام کردند شاه
هرگز اجازه نمی دهد سربازان به طرف مردم تیراندازی کنند . به همین جهت
راهپیمایان به سوی ساختمان مجلس حمله کردند و حتی دو نماینده را مورد ضرب و
شتم قرار دادند . در این موقع ازدحام بیشتر و عناصر مشکوک و اراذل و اوباش
در بین مردم زیاد دیده می شد . به طوری که اجازه سخنرانی به افراد نمی
دادند ( آبراهامیان ، 1379 ، ص 225 ). یک عده از افراد افسار گسیخته درهای
تالار مجلس را شکستند و وارد تالار و جایگاه عمومی شدند . آنگاه چند نفر
پشت تریبون رفته و علیه دولت قوام شروع به نطق کردند . جمعی هم اتاق های
تشکیل جلسات را شکسته و میز و صندلی ها و حتی تابلوهای نفیس را از دیوار
کنده و از هم دریدند . در این بین چند ماجرا جو و فرصت طلب عباس مسعودی را ،
شاید به خاطر وابستگی اش به دربار ، به باد کتک گرفتند.
در پی هرج و
مرجی که به وجود آمد، اوباش نیز وارد شدند و هرکس با هر کس دشمنی داشت ،
در فکر بازار آشفته بود ، دکان ها به غارت رفت ، به عابرین و مردم بی گناه
حمله شد و غیره ( نجمی ، 1368 ، ص 12 ) .
خلاصه اینکه وقایع این روز
و نقش گسترده اراذل و اوباش بسیج شده در این روز ، برای این بود که این
مختصر آزادی را که پس از سقوط رضا شاه در ایران به وجود آمده بود در نطفه
خفه کنند ، تا مردم بیدار نشوند
در خیابان ها به افراد متفاوت و حتی
متضادی مانند دانش آموز ، ولگرد ، کارگر و کاسب و غیره برخوردیم ، پیش از
ظهر ، تجارت خانه ها ی سعدی و مغازه های لاله زار و استانبول غارت شده بود ،
ویترین ها و شیشه های شکسته و برخی اجناس خرد شده و پوشاک پاره ها ، همراه
لحاف ها و کارتن های تبلیغاتی وسط خیابان ها دیده می شد .
تعدادی
اراذل و اوباش دسته جمعی تحت رهبری یکی از باج گیران معروف محله قصاب خانه ،
با چوب ، دشنه و شلاق با شعار مرگ بر قوام ، از فردوسی به خانه قوام می
رفتند که آنجا را غارت کرده و آتش زنند و حتی خود قوام را نیز بکشند .
خواستیم از آنها عکس بگیریم که مورد هجوم قرار گرفتیم و فرار کردیم . به
هرحال این گروه قمه به دست هم در راه به خرابکاری ها شدت بخشیدند . کاری که
تا آن روز در تهران سابقه نداشت . به خوبی واضح بود که دسته های اوباش از
قبل تجهیز شده و طبق برنامه یک مرتبه از چند سو هجوم کرده اند . به دستور
شاه ، نباید هیچ کاری به اوباش می داشتند . ( صفایی ، 1368 ، ص 87 )
یکی
دیگر از شاهدان عینی واقعه می گوید اراذل و اوباش پس از آن از مجلس بیرون
آمدند، در خیابان های شاه آباد، استانبول، لاله زار و سپه مغازه ها را
چپاول می کردند . بدون واکنش نیروی انتظامی عده ای اموال غارت شده را به
خانه می بردند . ( نجمی ، 1368 ، ص 12 ) افرادی که هنگام عصر به خیابان ها
ریختند ، تیپشان با افراد صبح ( دانش آموزان و دانشجویان ) فرق داشت . آنها
اغلب از مردمان جنوب شهر و کارگر ، کسبه ، دست فروش ، میدان دار و غیره
بودند . ناگهان از گوشه های جنوب غرب میدان بهارستان ، عده ای در حدود صد
تا صد و پنجاه نفر ، که بعضی از آنها چوب و چماق به دست داشتند وارد میدان
شدند و علیه قوام شعار می دادند . پس از هجوم به مجلس و مقاومت گارد مجلس ،
در خیابان ها به غارت پرداختند .
عده‌ای از سربازان نظامی هم که
مامور نگهبانی از اموال مردم بودند به غارتگران می گفتند : "بگذارید هوا که
تاریک شد اثاثیه بیشتری ببرید، نصف از ما نصف از شما ". به میدان حسن آباد
که رسیدم ، جمعیت اوباش و خراب کار را دیدم که به طرف منزل قوام در حرکتند
( نجمی، 1370 ، ص 38 ) . در اواخر همان شب ناگهان حادثه غیرمنتظره ای
اتفاق افتاد . گروهی از افراد شناخته نشده در حالی که وارد دستجات
تظاهرکنندگان شده بودند ، فریاد برآوردند باید به خانه قوام رفت و آن را
آتش زد ( همان ، ص 12 ) . این دسته چماق به دست بدون مقاومتی از سوی
ماموران ، پس از هجوم به خانه قوام ، اشیاء گران قیمت خانه را غارت و سپس
آنها را در آتش سوزانیدند ، که استقامت و خونسردی قوام در این میان جالب
توجه بود . کمونیست ها هم که همیشه به دنبال آشفته بازار بودند ، برای به
دست گیری کنترل پایتخت از هیچ گونه اقدامی دوری نمی کردند . حتی قرار
گذاشته بودند که در این روز ، مجلس را آتش زده و حکومت جدیدی پی ریزی کنند.
صبح
روز 18 آذر که سپهبد امیر احمدی از سوی قوام ، به سمت فرمانداری نظامی
جدید تهران انتخاب گردید ، طبق دستور ، مامور شد که با خشونت رگبار مسلسل و
تانگ ها ، آرامش را به مردم تهران باز دهد . به همین جهت ، صبح روز بعد
مردمی که قصد تظاهرات دوباره و ورود به مجلس را داشتند مورد حمله آنها قرار
گرفته و در خون غلتیدند ، لذا در ظهر 18 آذر کلیه آشوب ها فرو خوابید (
صفایی ، 1368 ، ص 87 ) .
خلاصه اینکه وقایع این روز و نقش گسترده
اراذل و اوباش بسیج شده در این روز ، برای این بود که این مختصر آزادی را
که پس از سقوط رضا شاه در ایران به وجود آمده بود در نطفه خفه کنند ، تا
مردم بیدار نشوند ؛ چرا که به زیان منافع متفقین بود . شاه و قوام با پا در
میانی عناصر خارجی و داخلی سازش کردند که پرونده را مختومه سازند و اوضاع
به حالت عادی خود برگردد .
نهایت ماجرا آن شد که حکومت نظامی اعلام
شد و عصر همان روز روزنامه اطلاعات هم مانند تمام روزنامه ها توقیف گردید و
43 روز در توقیف ماند و قوام از این حادثه در جهت سرکوبی مخالفین خود ،
خوب استفاده کرد . ( مکی ، 1370 ، ص 335 ) . به این ترتیب در این نبرد قدرت
، قیافه حقیقی محمد رضا شاه از پشت پرده معصومیتی که ریا کارانه به صورت
زده بود پدیدار شد و سران ارتش که پس از شهریور 1320 ، حیثیت خود را از دست
داده بودند ، ضرب شستی به مردم نشان داده و بلافاصله وزارت جنگ و شهربانی
به دست نظامی ها افتاد . ( جامی 1371 ، ص 173 ) .
منبع: علی خان مرادی خو،بخش تاریخ ایران و جهان تبیان