جناب شیخ صدوق(ره) در كتاب شریف توحید در ضمن مناظرات امام رضا علیه‌السلام با عمران صابی، نقل می نماید كه :
عمران صابی از حضرت سۆال نمود كه :
ای آقای من بگو كه : خدا چیست ؟
حضرت فرمود :
«او نور است اما به این معنی كه هدایتگر اهل آسمان و زمین است (1) .
و تو ای عمران از من اعترافی به بیش از توحید و یگانگی خدا نتوانی گرفت !»
عمران گفت :
ای سرور من آیا این گونه نیست كه خداوند قبل از این كه خلق را بیافریند ساكت بوده و بعد از این كه آنان را آفریده نطق نموده و با آنان سخن گفته است ؟!
حضرت فرمود :
سكوت وقتی معنی پیدا می نماید كه نطق معنی دهد [ یعنی رابطه این دو رابطه ملكه و عدم ملكه است به عنوان مثال به سنگ نمی شود گفت كور اگر چه كه قدرت بینایی ندارد زیرا كور به موجودی گفته می شود كه انتظار بینایی از آن برود و در عین حال نابینا باشد مثل انسانی كه كور است ] مثال این مسأله این است كه به چراغ گفته نمی شود ساكت است با این كه چراغ حرف نمی زند و همچنین نمی توان گفت كه چراغ برای نفع رساندن به ما نور می دهد چرا كه این نور دادن تحت اختیار و ایجاد آن نیست بلكه نور ، عین خود چراغ و شأنی از شۆون آن می باشد و چیزی غیر از آن نیست ولی وقتی به ما نور می دهد می گوییم كه به ما نور داد و ما از نور آن استفاده نمودیم با همین مثال ها مطلوبت را دریاب !
[ توضیح مختصر عبارت این است كه در مورد خداوند نمی توان گفت كه ساكت است چرا كه نطق به معنای متعارف در مورد خداوند قبل از خلقت ، صدق نمی كند تا این كه سكوت صدق نماید ] .
امر محالی را بر زبان جاری ساختی وقتی كه گفتی : خدا را چیزی تغییر می دهد! ای عمران! آیا حرارت آتش می تواند آتش را بسوزاند؟ آیا شخص بینایی كه چشم خود را ببیند ، دیده ای ؟!
عمران گفت :
ای سید من ، من قبلا عقیده داشتم كه وقتی كه خدا كاری انجام می دهد و آفرینشی می نماید ، در او تغییری حاصل می‌شود [ و مثلا رشدی می كند ] ؟!!
حضرت فرمود :
امر محالی را بر زبان جاری ساختی وقتی كه گفتی: خدا را چیزی تغییر می دهد !
ای عمران ... آیا حرارت آتش می تواند آتش را بسوزاند [ یعنی اثر نمی تواند تأثیری در مۆثر داشته باشد یا به عبارت دیگر معلول نمی تواند در علت خود اثر بگذارد پس افعال و مخلوقات خدا نیز نمی توانند در وی اثر بگذارند و باعث تغییرش شوند ]
آیا شخص بینایی كه چشم خود را [ مستقیم ] ببیند ، دیده ای ؟! [ یعنی بینایی كه محصول و اثر چشم است نمی تواند بر چشم كه به منزله مۆثر و علت است احاطه داشته باشد ]
در این جا عمران قانع شد و گفت :
چنین چیزی را ندیده ام .
و باز گفت :
ای سرورم آیا به من می گویی كه خدا در درون خلق است یا مخلوقات در درون خدا ؟!!
[شاید علت این سۆال عمران از حضرت رضا علیه‌السلام عقیده به حلول خداوند در مخلوقات باشد كه بعضی از افراد گمراه و جاهل و بلكه بعضی از اهل كتاب آن را بر زبان می‌راندند و ممكن است علت آن جملاتی باشد كه به طور مكرر از خود اهل بیت علیهم‌السلام و علی‌الخصوص امیرالمۆمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه نقل شده كه: «داخل فی الأشیاء»(2) یعنی خداوند در درون همه اشیاء حضور دارد و از هیچ شیئی جدا نیست لكن همیشه این توضیح را داده‌اند كه این حضور در اشیاء از نوع حلول و ممزوج شدن خداوند با أشیاء نیست.]
حضرت فرمود:
خداوند برتر از این است كه گفتی، نه او درون خلق است و نه خلق درون او ! خداوند منزه از این است ! و برای تو توضیح خواهم داد تا متوجه شوی و لاحول و لاقوة إلا بالله، بگو ببینم : [ وقتی مقابل آینه می ایستی و عكست در آن منعكس می‌شود ] آیا تو در آینه ای یا آینه درون توست ؟!
اگر هیچ كدام در یكدیگر نیستید [ كه حق هم همین است ] پس چگونه تو است كه تو خود را درون آینه دیده ای و بر وجود خود استدلال نموده ای ؟!
عمران گفت :
در این مثال فقط نوری كه بین من و آینه بوده است باعث رۆیت شده است.
حضرت فرمود :
آیا در آینه آن نوری بیشتر از آنچه با چشم خود می بینی ، رۆیت می كنی ؟!
همه مخلوقات گرچه نشان دهنده خالق خودند و عكس خالق خود را نشان می دهند و منعكس می نمایند و در یك كلمه آینه و مظهر حقند اما این نه مستلزم این است كه خداوند در آنان حلول كرده باشد و نه آنان در خداوند، چنانچه بعضی از گمراهان خیال نموده اند !
عمران از روی خیره سری پاسخ داد :
آری می بینم !!
حضرت فرمود :
به ما هم نشان بده !!
عمران نتوانست كه پاسخ بگوید و ساكت شد !!!
حضرت فرمود :
پس نور در عین اینكه تو را در آینه منعكس نموده و آینه را به تو نشان داده اما در هیچ كدامتان حلول ننموده است ! و مثال‌های دیگر نیز می توان زد كه جاهل را با آن ساكت و اقناع نمود و بهترین مثل ها از آن خداوند است !!
در این جا وقت نماز شد و حضرت صحبت را قطع نمودند و به نماز ایستادند ... !! (3)
از این فرمایشات بلند حضرت می توان این استفاده را نمود كه همه مخلوقات گرچه نشان دهنده خالق خودند و عكس خالق خود را نشان می دهند و منعكس می نمایند و در یك كلمه آینه و مظهر حقند اما این نه مستلزم این است كه خداوند در آنان حلول كرده باشد و نه آنان در خداوند، چنانچه بعضی از گمراهان خیال نموده اند !
این مثال زیبای حضرت قرنها بعد مورد استفاده عرفا و اهل ذوق واقع شد و از آن استفاده های بی شماری نمودند ، چنانچه جناب حافظ می فرماید :
عكس روی تو چو در آینه جام افتاد عارف از خنده می در طمع خام افتاد
حسن روی تو به یك جلوه كه در آینه كرد این همه نقش در آیینه اوهام افتاد
این همه نقش می و عكس نگارین كه نمود یك فروغ رخ ساقی است كه در جام افتاد
پی نوشت ها :
1-اشاره است به آیه 35 سوره نور : « الله نور السموات و الأرض » .
2- اختصاص شیخ مفید /236 و هدایه صدوق /15 .
3- توحید صدوق / 434 و435 .