شاید بتوان گفت بسیج به عنوان یکی از الگوهای حضور مردم در صحنه‌های انقلاب و نمودی از مشارکت آنان در بزنگاه‌های حساس اجتماعی و سیاسی تا امروز بی‌بدیل‌ترین این نمونه‌ها بوده است. نمونه‌ای که به اقتضای مردمی بودن، ماموریت‌ها و رسالت‌های خود را در هر برهه از تاریخ انقلاب اسلامی از بستر نیازهای جامعه دریافت کرده و متناسب با آن ظرفیت خود را به کار گرفته است.
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی خود در کرمانشاه به درستی اشاره کردند که «در کشور، مشکلات حل نشده کم نداریم و برای حل آن باید به مردم مراجعه کنیم». حضور مردم در اقشار مختلف بسیج از محلات و ادارات گرفته تا مهندسان، پزشکان و همچنین هنرمندان و ورزشکاران، ظرفیتی را در این نهاد مردمی ایجاد کرده است که متناسب با نیاز روز کشور قابلیت فعالسازی دارد. این رویکرد در فعالیت‌ها و حتی شعارها و نامگذاری‌های این نهاد مردمی و انقلابی دیده می‌شود. مرور عناوین نامگذاری هفته بسیج نشان می‌دهد این نهاد مصمم است علاوه بر حفظ روحیه جهادی و اجرایی نگاهی نیز به مسائل اساسی جمهوری اسلامی در بخش‌های فرهنگی و اندیشه‌ای داشته باشد.
دفاع مقدس، نخستین آزمون برای بسیج
دفاع مقدس نخستین عرصه‌ای بود که بسیج باید در آن به ایفای نقش می‌پرداخت. انقلاب نوپای اسلامی هنوز فرصتی برای نظم بخشیدن به اوضاع داخلی خود نیافته بود که حمله خارجی نیاز به یک آرایش نظامی منسجم را در صدر اولویت‌های کشور قرار داد. همین جا بود که همان مردم انقلابی دعوت پیر جماران را لبیک گفتند و به صف داوطلبان بسیجی برای حضور در جبهه‌های مبارزه پیوستند.
خشت‌های نخست این بنا در سخت‌ترین شرایط کشور گذاشته و مهم‌ترین ماموریت آن دفاع از انقلاب و کشور تعریف شد. این صحنه آزمون برای نیروی مردمی شکل گرفته تحت عنوان بسیج در تعیین سرنوشت و افق آینده آن نقشی جدی داشت به طوری که موفقیت در آزمون دفاع مقدس به ترویج چنین الگویی برای حضور مردم در عرصه‌های حساس و مورد نیاز انقلاب انجامید. هرچند بسیج به واسطه تغییر شرایط اجتماعی ماموریت‌های تازه‌ای را در دستور کار خود قرار داده است، اما همواره مسائل دفاعی و نظامی یکی از برنامه‌های جدانشدنی آن بوده است به طوری که رئیس سازمان بسیج مستضعفین اعلام کرد: «در اوج دوران دفاع مقدس ۳۰۰ گردان بسیج داشتیم، اما امروز 2000 گردان بسیجی داریم و این یک توان بازدارنده است.»
ترویج الگوی نیروی دفاعی مردمی در منطقه
موفقیت نیروهای بسیجی در جبهه‌های دفاع مقدس نه‌تنها در آن دوره زمانی، بلکه پس از آن نیز به الگویی برای مسلمانان انقلابی بخصوص در منطقه آسیای غربی تبدیل شد. یکی از موفق‌ترین نمونه‌های این الگو‌برداری، حزب‌الله لبنان است که در گفته‌های رهبر این جریان مردمی یعنی سیدحسن نصرالله نیز بر آن تاکید می‌شود؛ گروهی که در جریان دفاع از کشور لبنان و عقب راندن اسرائیل تا مرزهای رسمی لبنان، نقش عمده‌ای ایفا کرد. حزب‌الله لبنان نه‌تنها در بخش نظامی بلکه در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز فعالیت قابل ملاحظه‌ای انجام داده است. شاید آخرین نمونه‌های تاثیرگذاری بسیج در شکل‌گیری نمونه‌های دفاع مردمی، بحران اخیر در کشور عراق و سوریه باشد. داعش که با ادعای خلافت اسلامی ابتدا در سوریه و سپس در عراق دست به اقدام نظامی زد با یک نیروی مردمی برخاسته از نگاه انقلابی و اسلامی روبه‌رو شد. جیش الشعبی در سوریه و نیروهای بسیج مردمی در عراق یکی از مهم‌ترین عوامل پایداری در برابر تجاوزات این گروه تروریستی بوده است. گروه‌هایی که به روشنی نمونه‌های موفق کنونی نیروی مقاومت بسیج ایران هستند.
سازندگی با اکسیر فرهنگ جهادی
پس از جنگ و پایان یافتن حضور نظامی بسیج در جبهه‌ها این ظرفیت عظیم شکل گرفته با تکیه بر توان مردمی، نیاز روز کشور را شناسایی کرده و وارد عرصه سازندگی شد. جبران خسارات بر جا مانده از هشت سال جنگ تحمیلی نیازمند مشارکت مردم بود و الگوی بسیج با سربلندی از آزمون قبلی وارد این عرصه تازه شد. علاوه بر بازسازی مناطق جنگ‌زده، محرومیت‌زدایی از مناطق محروم کشور نیز در دستور کار این نهاد مردمی و انقلابی قرار گرفت و جریان سازندگی شروع شد.
هرچند دولت و نهادهای دولتی در پیشبرد این جریان نقش مهمی داشتند، ولی یک بررسی دقیق و کارشناسی نشان می‌دهد فعالیت جهادی مردم و بسیجی‌ها در سال‌های سازندگی و حتی پس از آن یکی از تاثیرگذارترین عوامل در حوزه محرومیت‌زدایی به شمار می‌آید. بسط یافتن تعریف سازندگی یکی از ابتکارات بی‌بدیلی بود که توسط این نهاد صورت گرفت. ورود به حوزه‌های اشتغال و کمک به دولت برای پیشبرد راهبردهای اقتصادی یکی از این کارها بود.
یکی از کارشناسان برجسته اقتصادی معتقد است: «بسیج بهترین گزینه برای انجام ماموریت‌های محرومیت‌زدایی و اقتصاد مقاومتی است، زیرا بُعد مردمی بسیج، آن را نسبت به دیگر تشکل‌ها متمایز می‌کند.» دکتر عادل پیغامی تاکید می‌کند که توفیق و پیشرفت فعالیت‌های بسیج سازندگی صرفا به تحقق آمارهای برنامه‌ای نیست، بلکه آنجا بسیج سازندگی توانسته کار مهمی انجام دهد که یک فرهنگ و فضیلت جهادی را نهادینه کرده باشد. همین فرهنگ جهادی دستاوردی بود که در کارنامه کاری بسیج خوش درخشید.
رویکرد علمی بسیج در عرصه سازندگی یکی از امتیازاتی بود که در اظهارات رئیس سازمان بسیج مستضعفین این‌گونه درباره آن صحبت شده است: «امروز کشور برای حفظ روند پیشرفت و توسعه به حرکتی تحولی در تولید محصولات دامپروری و کشاورزی نیازمند است و این موضوع فقط با علمی کردن کشاورزی و دامپروری در روستاها انجام خواهد شد. برنامه‌های اجرایی باید متناسب با شرایط و ظرفیت‌های بومی طراحی شود و نقش مهم و فراگیر بسیج سازندگی در روند اجرای طرح علمی کردن روش‌های دامپروری و کشاورزی در روستاها با استفاده از ظرفیت‌های بومی و محلی تعریف می شود.»
سردار نقدی درباره گسترش این ماموریت بسیج نیز تاکید می‌کند: «امروز بسیج سازندگی روز به روز گسترده‌تر شده به نوعی که 3000 گروه جهادی داریم که در روستاها کمک‌های بهداشتی و سازندگی ارائه می‌کنند.»
پیکار فرهنگی و نیروی مقابله نرم
یکی از نخستین برنامه‌های شکل یافته در بسیج، فعالیت‌های فرهنگی است به شکلی که از ابتدای جنگ تحمیلی نشانه‌های این برنامه‌ریزی در قالب فعالیت‌های تبلیغی، عقیدتی و فرهنگی دیده می‌شود. پس از دفاع مقدس این فعالیت‌ها رشد بیشتری یافت و در قالب یادواره‌های شهدا تجلی مضاعفی پیدا کرد. این یادواره‌ها و برنامه‌های گرامیداشت مقام شهدا خود به تنهایی یک فستیوال فرهنگی محسوب می‌شود چراکه با برنامه‌ریزی و نحوه اجرا و بخش‌های جانبی آنها که همگی مبتنی بر مشارکت و حضور مردم پایه‌گذاری شده است، اتفاقات بی‌نظیری در حوزه فرهنگ ایثار و شهادت رخ داده است که نمونه‌های آن را می‌توان در تولید محصولات فرهنگی چنین یادواره‌هایی دید.
تولیدات مستند بسیج در قالب فیلم و تولیدات رادیو تلویزیونی و همچنین چاپ کتاب و نشریات گوناگون نیز تنها بخشی از این فعالیت‌ها است. یکی از اتفاقات مناسبی که در این زمینه رخ داده برنامه‌ریزی برای فعالسازی و ایجاد انگیزه برای تولیدات محتوایی مرتبط با حوزه انقلاب اسلامی است.
با این همه آنچه نباید از نظر دور داشت رسیدن به یک راهبرد بلندمدت و فعالیت مستمر در حوزه فرهنگ است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، نبود برنامه‌ریزی و راهبرد مشخص بسیاری از بودجه‌ها و برنامه‌های فرهنگی، ما را دچار بلاتکلیفی کرده است به گونه‌ای که یک فعالیت بدون داشتن نسبت مشخص با دیگر فعالیت‌ها انجام می‌شود و در نهایت نیز نتیجه درستی به دست نمی‌آید. این مهم در حوزه فعالیت‌های مردمی، آسیب بیشتری به همراه دارد و اگر همان گونه که در بخش‌های دفاعی و سازندگی یک برنامه برای انسجام‌بخشی باعث اثرگذاری توان مردمی در قالب بسیج شده بود در بخش فرهنگ نیز همین انسجام کاری می‌توانست بیش از این دامنه تاثیرگذاری فعالیت‌ها را توسعه بخشد. امری که با فرهنگ جهادی و مردمی دست‌نیافتنی نیست.
آنچه گفته شد می‌تواند برای عرصه جنگ نرم که دغدغه اصلی دلسوزان نظام جمهوری اسلامی در دوره کنونی است، یک تابلوی راهنما باشد. با طرح این موضوع از سوی رهبر معظم انقلاب به نظر می‌رسد این توان مردمی و بسیج است که می‌تواند بیشترین تاثیر را در این مقابله نرم داشته باشد به شرطی که تدبیر لازم با فرهنگ جهادی وام گرفته شده از دفاع مقدس اتخاذ شود.
ترویج رفتار اخلاقی، نیاز اجتماعی امروز
در دیدار اخیر رئیس سازمان بسیج مستضعفین با مراجع تقلید و علمای حوزه علمیه بود که درباره تازه‌ترین نیازهای روز و وظایف این نیروی مردمی صحبت شد که ازجمله آنها اشاراتی به حیاتی‌ترین وظایف این نهاد انقلابی است. در این دیدارها سردار نقدی درباره نیاز همیشگی جامعه به امر به معروف و نهی از منکر سخن گفته و اصلاح شیوه‌های آن را از فعالیت‌های مهم بسیج برشمرده بود. نگاه سازنده، آموزش صحیح و ترویج رفتارهای اخلاقی سه نکته‌ای بود که در این باره مورد تاکید سردار نقدی بوده است.
فریضه امر به معروف و نهی از منکر، ضروری‌ترین عنصر حیات اسلامی جامعه است. این رویکرد خودکنترل در جامعه پیش از آن که نیروی قهری حاکمیت وارد عمل شود به اصلاح روش‌ها و رفتارهای اجتماعی منجر خواهد شد و به نوعی بیمه سلامت اجتماعی برای هر جامعه‌ای خواهد بود. شاید از همین رو به اقتضای مردمی بودن بسیج همواره برنامه ترویج امر به معروف و نهی از منکر در برنامه‌های آن وجود داشته است. همین حساسیت باعث شد حضرات آیات علوی گرگانی و مکارم شیرازی در دیدار سردار نقدی درباره حضور بسیج در زمینه امر به معروف و نهی از منکر به بیان تاکیداتی در این باره بپردازند. به اعتقاد مراجع تقلید راه احیای جامعه امر به معروف و نهی از منکر است و بهترین کسانی که می‌توانند این فریضه را اجرا و پیدا کنند، بسیجیان هستند. بنا به تصریح علما آنان باید برنامه‌های اجتماعی همچون امر به معروف و نهی از منکر را از فعالیت‌های اصلی خود بدانند.
به هر ترتیب این ظرفیت مردمی بهترین نیرویی است که می‌تواند در حوزه اجتماعی مورد اقبال عمومی قرار بگیرد. لازمه این تاثیرگذاری ایجاد حس اعتماد میان مردم است که به رفتارهای اخلاقی و کنش‌های هنجاری پذیرفته شده از سوی اجتماع می‌تواند آن را تامین کند. روشن است در صورتی که الگوهای اخلاقی و مورد قبول مردم در زمینه امر به معروف و نهی از منکر از سوی یک نهاد مردمی و انقلابی همچون بسیج ترویج شود اقبال بیشتری نسبت به آن وجود خواهد داشت تا این که برخوردهای قهری نیروهای امنیتی و انتظامی در پی آن باشد. آنچه امروز اهمیت دارد شناخت نیازهای روز و انعطاف ماموریت‌های بسیج نسبت به آنان است که تا امروز بسیج ثابت کرده در برابر دغدغه‌ها و نیازهای جامعه بی‌تفاوت نیست.