علت دقیق دیابت باردای مشخص نیست، ولی وجود برخی از سر نخ ها، شما را در تشخیص زودرس این بیماری کمک می نماید. با توجه به عوارضی که دیابت برای جنین و مادر باردار می تواند داشته باشد، پیشگیری و کنترل دیابت در طی دوران بارداری ضروری است.
دیابت بارداری، حالت عدم تحمل گلوکز است و با وجود ناسازگاریش با بدن در زنان باردار بدون سابقه دیابت ظاهر می¬شود. بعد از دو بار آزمایش در صورتی که میزان گلوکز موجود در خون سیاهرگی فرد ناشتا بالاتر از 1.26 گرم در لیتر باشد، فرد مبتلا به دیابت است. اما این مورد، نوعی ساده از عدم تحمل گلوکز است که می¬بایست تحت مراقبت قرار گیرد. این مسئله¬ای رایج در دیابت است که (تقریبا در 5% بارداریها) منجر به بروز مشکلات کاملا جدی برای مادر و جنین می¬شود. این بیماری معمولاً بین هفته-های 24 و 28 بی¬قاعدگی ظاهر می¬¬شود و همزمان با آن هورمون لاکتوژن جفتی توسط جفت ترشح شده که باعث ایجاد کاهش حساسیت به انسولین در مادر می¬شود
تقریبا در اکثر زنان به دلیل تغییرات هورمونی ای که در طی بارداری ایجاد می گردد، درجاتی از اختلال عدم تحمل گوکز مشاهده می گردد. بدین معنا که مقدار قند خون آنها افزایش می یابد، ولی به اندازه ای افزایش نمی یابد که بتوان آن را بیماری دیابت در نظر گرفت.
در طی سه ماهه سوم بارداری، تغییرات هورمونی مذکور، زن باردار را در خطر ابتلا به دیابت بارداری قرار می دهد. در طی بارداری افزایش یک سری از هورمون های مترشحه از جفت (جفت، اندام ارتباطی ای در ناحیه ناف نوزاد می باشد که همانند یک ریسمان، نوزاد را به رحم مادر متصل می کند)، به انتقال مواد غذایی از مادر به جنین و در نتیجه به پیشرفت رشد جنین کمک می کنند. بخش دیگری از هورمون هایی که در جفت تولید می شوند در جهت پیشگیری از افت قند خون مادر فعالیت می کنند که این دسته از هورمون ها از طریق ممانعت از عملکرد انسولین، عمل می کنند. لذا در طی بارداری، این هورمون ها زمینه اختلال عدم تحمل گلوکز (افزایش قند خون) را فراهم می کنند. در مقابل، بدن شما برای جلوگیری از افزایش قند خون مجبور خواهد بود انسولین بیشتری ترشح نماید تا قند به درون سلول ها منتقل شود و برای تولید انرژی در اختیار سلول های بدن قرار گیرد. سلول های موجود در لوزالمعده مادران، اغلب توانایی تولید انسولین بیشتر (در حدود 3 برابر حد طبیعی) را برای غلبه بر اثر هورمون های بارداری افزایش دهنده قند خون دارند. اگر چنانچه لوزالمعده نتواند انسولین را به میزان کافی ترشح کند، میزان قند خون افزایش می یابد و در نهایت منجر به بروز دیابت بارداری می گردد.
***عوارض دیابت بارداری
دیابت می تواند برای روی رشد و نمو جنین در طی بارداری اثر داشته باشد. در اوایل بارداری، دیابت مادر می تواند منجر به بروز نقص های مادرزادی و افزایش خطر سقط جنین گردد. بسیاری از نواقص مادرزادی، اثرات نامطلوبی را بر ارگان های مهم بدن مانند مغز و قلب دارند.
در طی سه ماهه دوم و سوم بارداری، دیابت مادر می تواند منجر به تغذیه و رشد زیاد از حد کودک گردد. داشتن نوزاد بزرگ و با وزن بالا، خطر زایمان های پردرد و سخت را افزایش می دهد؛ مثلا نوزادهای بزرگ اغلب برای تولد نیاز به عمل سزارین دارند و اگر به طور طبیعی متولد شوند، خطر آسیب به ناحیه شانه آنها وجود دارد و وزن بالای نوزاد همچنین باعث تاخیر در زمان زایمان و خطرات کمبود اکسیژن برای مغز نوزاد می شود.
به علاوه وقتی جنین بیش از حد تغذیه گردد و در نتیجه به دنبال آن سطح انسولین خونش افزایش یابد، پس از زایمان، احتمال افت شدید قند خون در نوزاد وجود دارد، زیرا دیگر آن مقادیر بالای قند را از خون مادر دریافت نخواهد کرد.
با توجه به عوارض فوق، بهترین اقدام پیشگیری از وقوع دیابت بارداری است. ولی اگر به هر دلیل به دیابت بارداری مبتلا شدید، با یک درمان مناسب می توانید علی رغم ابتلا به دیابت، یک نوزاد سالم به دنیا آورید.
***افراد در معرض خطر
عوامل زیر خطر ابتلا به دیابت بارداری را در طی دوره بارداری افزایش می دهند:
- داشتن اضافه وزن قبل از بارداری (چنانچه وزن قبل از بارداری از وزن ایده آل به میزان 20% و یا بیشتر، بالاتر باشد.)
- وجود قند در ادرار
- اختلال تحمل گلوکز و اختلال در گلوکز ناشتا (در این شرایط قند خون بالا است، ولی به حدی بالا نیست که بتوان آن را دیابت در نظر گرفت. به این حالت مرحله پیش از دیابت گفته می شود)
- سابقه خانوادگی ابتلا به دیابت (اگر مادر و پدر یا برادر و خواهر شما دیابت داشته باشند.)
- سابقه تولد نوزاد بیش از 4 کیلوگرم در گذشته
- سابقه تولد نوزاده مرده در گذشته
- سابقه ابتلا به دیابت بارداری در بارداری قبلی میزان خطر دیابت بارداری را در دفعه بعد 2 تا 3 برابر می نماید.
- داشتن مایع آمنیوتیک بیش از حد (شرایطی که پلی هیدرآمینوس نامیده می شود).
به یاد داشته باشید بسیاری از زنانی که دیابت بارداری در آنها پیشرفت می کند، هیچ یک از عوامل خطر شناخته شده ابتلا به دیابت بارداری را ندارند.
***تشخیص
زنانی که در معرض خطر دیابت بارداری هستند، باید هرچه سریع تر به منظور تشخیص دیابت بارداری غربالگری گردند و سایر زنان نیز می بایست در هفته 24 تا 28 بارداری به منظور بررسی دیابت بارداری غربالگری گردند.
به منظور غربالگری دیابت، یک آزمایش به نام "تست تحمل گلوکز خوراکی" انجام خواهد گرفت. این آزمایش شامل نوشیدن سریع یک محلول شیرین که حاوی 50 گرم گلوکز است، می باشد. بدن این گلوکز را به سرعت جذب می کند که موجب افزایش قند (گلوکز) خون در طی 30 تا 60 دقیقه می گردد. یک ساعت پس از نوشیدن محلول شیرین، یک نمونه خون از بازوی شما می گیرند. نمونه خون نشان می دهد که چه میزان از محلول قندی توسط بدن استفاده شده است. اگر مقدار قند خون، برابر و یا بیشتر از 140 میلی گرم در دسی لیتر باشد، به عنوان مقادیر غیر طبیعی و نامناسب در نظر گرفته می شود. اگر جواب تست تحمل گلوکز خوراکی نامناسب باشد، تست دیگری پس از 8 تا 10 ساعت ناشتا بودن (تست قند خون ناشتا) انجام خواهد شد.
با توجه به عوارضی که دیابت بارداری می تواند به همراه داشته باشد، در زنانی که در معرض خطر زیاد ابتلا به دیابت بارداری هستند؛ به دنبال مشاهده نتایج طبیعی تست غربالگری، به منظور کسب اطمینان، مجددا یک تست غربالگری دیگر نیز در هفته 24 تا 28 بارداری انجام خواهد گرفت.
***کنترل و درمان دیابت بارداری
برای کنترل دیابت بارداری اقدامات زیر توصیه می گردد:
- پایش منظم سطح قند خون در طی روز (در مراحل اولیه توصیه می گردد که 4 بار در روز قند خون را با دستگاه های اندازه گیری قند خون کنترل نمود: قبل از صبحانه و 2 ساعت پس از هر وعده غذایی. برخی مواقع ممکن است پایش قند خون قبل از همه وعده های غذایی نیز لازم گردد. البته بعد از طی مرحله حاد، نیاز به این میزان اندازه گیری نخواهد بود).
- بررسی ادرار به منظور وجود کتون ها (یک نوع اسید که وجود آن در ادرار نشان می دهد دیابت کنترل نشده است).
- پیروی از توصیه های غذایی پزشک معالج : نظم غذایی یکی از مهم ترین موارد در کنترل قند خون در طی ساعات روز است. بر همین اساس پزشک معالج، از بیمار درخواست می کند دریافت کالری اش را در چند نوبت منظم در طی روز توزیع کند.
- فعالیت بدنی و ورزش پس از کسب اجازه و تایید پزشک معالج: داشتن پیاده روی منظم در کنترل سطح قند خون بسیار مفید است. برای جلوگیری از بروز عوارض مرتبط با فعالیت بدنی، حتما باید بیمار با پزشک خود مشورت نماید.
- بررسی نمودن روند افزایش وزن: میزان افزایش وزن در طی دوران بارداری باید حدودا بین 7 تا 14کیلو باشد. در افرادی که بارداری را با چاقی و افزایش وزن آغاز می نمایند، این میزان افزایش وزن به ویژه در صورت ابتلا به دیابت بارداری باید کمترین مقدار باشد.
- مصرف انسولین در صورت نیاز: انسولین تنها داروی دیابتی است که مصرف آن در طی بارداری در صورت عدم کنترل قند خون توصیه می گردد.
- کنترل افزایش فشار خون بیمار.
***پایش قند خون
پایش سطح گلوکز خون در طی روز کمک می کند تا مشخص شود که آیا برنامه غذایی و فعالیت بدنی بیمار برای کنترل قند خون وی موثر بوده است؟ و یا برای حفظ رشد و نمو صحیح در فرزند وی، نیاز به تجویز انسولین اضافی است ؟
پزشک معالج از بیمار می خواهد که مصرف غذای روزانه خود را یادداشت کند. همچنین یادداشت نمودن مصرف قند و شکر خانگی، به پرهیز از مصرف بی رویه قندهای ساده کمک می نماید.
پایش قند خون مراحل پیچیده ای ندارد
با ایجاد خراش کمی در نوک انگشتان با یک ابزار نوک تیز (لانست: ابزاری شبیه یک سوزن کوچک و نوک تیز که دردی به همراه نخواهد داشت) و چکاندن یک قطره خون بر روی صفحه باریک تست و استفاده از یک گلوکومتر (وسیله سنجش قند خون) می توان میزان قند خون خود را به راحتی تعیین نمود.
بیمار نتایج را در دفترچه گزارش روزانه خود ثبت می نماید و سپس ابزارهای یک بار مصرف استفاده شده مثل سر سوزن و صفحه تست را دور می ریزد (در یک کیسه یا قوطی پلاستیکی محکم و مناسب).
بیمار باید در هنگام مراجعه مجدد به پزشک خود، دفترچه ثبت قند خونش را به همراه داشته باشد. بر اساس آن، پزشک می تواند تشخیص دهد که آیا قند خون بیمار به خوبی کنترل شده است یا خیر، و نیز می تواند تخمین بزند که آیا نیاز به ایجاد تغییراتی در برنامه درمانی بیمار هست یا خیر؟
در هنگام خرید گلوکومتر، پزشک یا داروساز داروخانه به بیمار نشان خواهند داد که چگونه از گلوکومتر استفاده کند. هدف از این بررسی ها و پایش ها این است که قند خون بیمار تا حد امکان، در محدوده طبیعی و مطلوب حفظ شود. مقادیر طبیعی قند خون در دوران بارداری با مواقع دیگر متفاوت است.
میزان طبیعی این مقادیر به شرح زیر است:
مقادیر طبیعی قند خون زمان آزمایش
گلوکز پلاسمای خون کمتر از 105
گلوکز خون کامل کمتر از 95 ناشتا (قبل از صبحانه)
گلوکز پلاسمای خون کمتر از 140
گلوکز خون کامل کمتر از 120 دو ساعت پس از صرف وعده غذایی
رژیم غذایی صحیح در دوران بارداری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، چرا که رشد و سلامت نوزاد در گرو سلامت و تغذیه صحیح مادر است. یک رژیم غذایی مناسب برای دیابت بارداری تقریبا مشابه رژیم های مناسب برای دیگر دیابت ها(دیابت نوع1 و یا 2) می باشد. به عبارت دیگر یک رژیم مناسب برای دیابت بارداری نیز شامل مصرف غذاهای سالم و پرهیز از مصرف غذاهای چرب، پر نمک و یا حاوی شکر است.
رژیم غذایی مناسب برای دیابت بارداری شامل مصرف طیف متنوعی از غذاهای سالم است. این رژیم حاوی مقادیر مکفی از تمام گروههای غذایی ( اعم از: غلات، سبزیجات، میو ها، لبنیات، پروتئین و چربیهای سالم) می باشد.
بر اساس نظر متخصصین دیابت و بویژه انجمن متخصصین دیابت آمریکا رژیم غذایی یک فرد دیابتی با یک رژیم غذایی سالم که برای عموم جامعه توصیه می شود تفاوت چندانی نخواهد داشت. همه ما برای تامین و نگهداری سلامتی خود باید بیشتر از غلات سبوس دار، میوه و سبزیجات استفاده نماییم. و در مقابل مصرف چربی های اشباع شده و نیز اسید چرب ترانس را باید به حداقل برسانیم و به جای آنها از چربی های غیر اشباع مفید نظیر امگا3 و امگا6 و روغن زیتون بهره مند شویم.
گنجاندن اقلام فیبر دار در رژیم غذایی دیابت بارداری مفید است، و توصیه می شود به جای منابع کربوهیدرات ساده، از انواع غلات سبوس دار مصرف شود. اخیرا برخی پژوهشگران دریافتند که زنان مبتلا به دیابت بارداری با صرف وعده غذایی بر پایه غذاهای با نمایه گلیسمی پایین( غذاهایی که حاوی فیبر و سبوس هستند)، می‌توانند قند خون بعد از غذا را کاهش دهند. رژیم با نمایه گلیسمی پایین شامل غلات سبوس‌دار، سبزیجات و بسیاری از میوه‌جات که دارای فیبر فراوان اند، می باشد؛ که قند موجود در این اقلام فیبر دار یا سبوس دار به آهستگی جذب و مورد استفاده بدن قرار می‌گیرد.
البته دوران بارداری، دوران خاصی است و رژیم غذایی صحیح در این دوران از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که رشد و سلامت نوزاد در گرو سلامت و تغذیه مناسب مادر اوست. لذا یک مادر باردار که دچار دیابت بارداری شده است باید حتما تحت نظر یک متخصص تغذیه، از یک رژیم غذایی سالم و مناسب پیروی نماید. رژیم غذایی او باید تمام مواد مغذی مورد نیاز برای رشد و نمو جنین را در برداشته باشد و به موازات آن به کنترل دیابت بارداری اش نیز کمک نماید. همچنین در صورت نیاز به مصرف انسولین در دوران بارداری، یک متخصص تغذیه می تواند تطابق های لازم بین دوز انسولین مصرفی با رژیم غذایی خانم باردار را ایجاد نماید، و نکات غذایی مرتبط با بیماری را به وی آموزش دهد./ع