آیین های سنتی عزاداری حسینی در استان چهارمحال و بختیاری

به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران شهرکرد؛  

همزمان با ماه محرم و ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان، مردم استان چهارمحال و بختیاری، با آیین های مختلف به بزرگداشت این ایام و اقامه عزای سید و سالار شهیدان کربلا (ع) می پردازند. 

آیین سنتی خیمه سوزان و مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در طاقانک، آیین های سنتی گِل زنی، آقا سلام و علم گردانی ( فرو بردن علم در گرداب ) در شهر بن، آیین سنتی « چاق چاقو » در شهر سامان و روستاهای اطراف، آیین های استقبال از محرم با راه اندازی کاروان نمادین، بازسازی صحنه های جانسوز کربلا، مجالس سخنرانی با هدف تبیین اهداف واقعه کربلا و قیام امام حسین (ع)، ساماندهی هیئات مذهبی، اجرای مجالس روضه خوانی، نوحه خوانی، تعزیه خوانی، زنجیرزنی و سینه زنی، طبخ و توزیع غذاهای نذری از جمله آش، حلیم و شله زرد و ...، از جمله آیین های مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان در دهه اول ماه محرم الحرام، در استان چهارمحال و بختیاری می باشد که ذیلاً به توضیح مختصر پیرامون این آیین ها می پردازیم:

v       مراسم سنتی « خیمه سوزان » در شهر طاقانک:

مراسم سنتی « خیمه سوزان » عاشورای حسینی، به صورت متمرکز، در شهر طاقانک از توابع شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری اجراء می شود که با استقبال انبوه عزاداران از سراسر ایران همراه است.

با شروع ماه محرم، مردم شهر طاقانک، معمولاً 72 خیمه سبز و سفید رنگ با فرم چهار گوش، فرم گنبدی و مخروطی آماده و در حاشیه كوهی برپا می کنند که تا عصر روز عاشوراء و در آستانه شام غریبان شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا هم ادامه دارد.

در این آیین و در عصر روز عاشورا، به یاد خیمه های سوخته دشت كربلا، خیمه های برافراشته شده در طول دهه اول محرم را آتش می زنند و هنگام آتش زدن این خیمه ها، فریاد « یا حسین » و « یا زینب » طنین انداز می شود که مردم به یاد غروب غمگین عاشورای حسینی و همنوا با اسرای كربلا، با ناله و زاری، به عزاداری و سوگواری می پردازند.

این خیمه ها، نذر مردمی هستند که هر کدام به نیتی خاص برپا، و مراسم نوحه سرایی، قرائت زیارت عاشوراء، سینه زنی و زنجیرزنی در آنها برگزار می شود.

حرکت گروهها و هیئت های عزاداری پس از عبور از خیابان اصلی شهر طاقانک به سمت خیمه گاه و بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) همراه با حرکت نمادین کاروان امام حسین (ع) دو کاروان اسرای کربلا، قربانی کردن 14 راس گوسفند در جلوی هیئت های عزاداری، نواختن نی، ساز و دهل، حمل علم به سوی خیمه گاه، اقامه نماز ظهر عاشوراء، تشییع نمادین پیکر شهدای کربلا، سوزاندن خیمه ها ( به یاد خیمه های سوخته دشت كربلا )، مراسم شام غریبان، برپا کردن دوباره خیمه ای سیاه رنگ با نام خیمه حضرت زینب (س) و روشن کردن شمع در کنار این خیمه، از آدابی است که با همراهی هیأت های عزاداری، در محل این خیمه گاه اجراء می شود.

در این زمان جمعی از افراد در هیئت سپاه کوفه، سوار بر اسب در میان خیمه های برپا شده، تعدادی از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز رنگ بر تن دارند تعقیب می کنند و سپس خیمه های برپا شده، یک به یک و بدون در نظر گرفتن ترتیبی خاص به آتش کشیده می شوند.

پس از سوختن خیمه ها، حرکت هیئت های عزاداری به سوی بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) که در تپه مشرف به زمین محل خیمه گاه قرار دارد، ادامه یافته و سپس نماز ظهر عاشورا در مجاورت بقعه متبرکه این امامزاده (ع) و گلزار شهداء اقامه می گردد.

در این آیین، ضمن پخش نذری و پذیرایی از میهمانان و عزاداران حسینی، تا پاسی از شب، مراسم سینه زنی و زنجیرزنی هم در كنار خیمه های آتش گرفته برقرار است.

پخت حلیم گندم در ظهر تاسوعا و به ویژه در محل خیمه گاه هم در طاقانک مرسوم است.

مراسم خیمه سوزان طاقانک، که برگرفته از حوادث تاریخی سال 61 هجری قمری و عاشورای حسینی در کربلاست، به صورت تقریباً متمرکز در شهر طاقانک، و به صورت تقریباً مشابه در شهرهای مشهد، گرگان، کیش، زاهدان، چابهار، قم و تهران نیز برگزار می شود.

اگر چه منابع محلی و روایات شفاهی بررسی شده در خصوص خیمه سوزان طاقانک از اجرای این مراسم در طی حداقل 80 سال اخیر حکایت دارد اما منبع نوشتاری و مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

آیین سنتی خیمه سوزان طاقانک، به عنوان نخستین اثر ملی معنوی استان چهارمحال و بختیاری، به شماره 208 در تاریخ 25/3/90، در فهرست میراث معنوی ( ناملموس ) کشور ثبت شد.

شهر طاقانک، با بیش از 5500 نفر جمعیت، از توابع بخش مرکزی شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری است که در فاصله 12 کیلومتری شهرکرد ( مرکز استان ) قرار دارد.

مردم شهر طاقانک، به گویش تركی تكلم می كنند.

v       مراسم « تعزیه حضرت قاسم (ع) » در شهر طاقانک:

مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در شهرطاقانک، غالباً در روز هفتم یا نهم ماه محرم برگزار می شود، حمل سینی های بزرگ (طبق) حامل انواع شیرینی و میوه، سجاده، گلاب، قرآن، شمع، آیینه، حنا، گل و سبزه گندم به همراه کاروان نمادین اهل بیت (ع) در این آیین، مرسوم است.

بعد از ورود کاروان، سینی ها داخل میدان برگزاری تعزیه گذاشته شده و تعزیه شروع می شود. در حین اجرای مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع)، حاضرین نسبت به تقسیم نذورات بین کلیه عزاداران اقدام می کنند. بعضی از بانوان نیز با گرفتن نذورات به اصطلاح خود به صورت گرو، نیت می کنند که چنانچه حاجت خود را بگیرند، ایشان نیز برای سال آینده سینی نذر نموده و تقدیم کنند.

در پایان، تمام سینی ها با وسائل و نذورات گذاشته شده به صاحبان آنها تحویل داده می شود.

نذر سینی و آوردن آن به تعزیه از زمان های حدود 65 سال پیش بر اساس همان تعزیه عروسی حضرت قاسم (ع) انجام می شود که برای فرزندان آستانه داماد شدن یا جوانی که از دست داده بودند آماده و به مجلس می آوردند، ولی از حدود 10 سال پیش، عروسی حضرت قاسم (ع) از نسخ حذف و سینی ها به طور کاروانی مسیر را طی می کنند.

این اثر با شماره 625 به نام شهر طاقانک استان چهارمحال و بختیاری، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

v       مراسم « چاق چاقو » در شهر سامان:

مراسم چاق چاقو یکی از آیین های عزاداری حسینی است که اصالتاً مربوط به شهرستان سامان می باشد و هم اکنون در شهرستان سامان ( شهر سامان و اکثر روستاهای زیر مجموعه مثل شوراب صغیر ) و برخی نقاط استان چهارمحال و بختیاری ( مثل سورشجان ) برگزار می شود.

نکته مهم مربوط به مراسم چاق چاقو این است که برخلاف بسیاری از مراسم‌های عاشورایی، چاق چاقو در نیمه شب ( اغلب ساعت ۳ نیمه شب ) و فقط یک شب ( در شب عاشورا ) برگزار می شود.

در این مراسم دسته بزرگی از جمعیت با شکلی خاص، اشعاری ویژه و آهنگی مخصوص در شهر سامان به راه افتاده و هر نفر دو قطعه سنگ یا چوب تخت را در دست گرفته و با نظمی خاص بر هم می‌کوبند.

مردم شهر سامان بویژه جوانترها، شب عاشورا هرساله از ساعت 9 شب به تکیه ها، مساجد و حسینیه ها رفته و از ساعت حدود 2 بامداد با صدای نی، سنج، طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی، با کوبیدن چوب یا سنگ ها به هم و « یا علی » گفتن به سمت هیئت چاق چاقو رفته و در حالی که جمعیت آنان بیشتر و بیشتر می شود و صدای سنگ و چوب ها سکوت شب را در هم می شکند، تا اذان صبح، به عزاداری در خیابان ها و کوچه های شهر می پردازند. زنان و کودکان هم بر بام ها و جلوی درب منازل جمع شده و همه شهر مملو از غمی سنگین می شود. تا زمانی که هوا تاریک است باید شهر را دور بزنند که این مراسم با برگزاری نماز جماعت صبح در مسجد جامع شهر پایان می یابد و مردم خود را برای عزاداری روز عاشورا آماده می‌کنند.

یکی از نوحه‌های مخصوص ( به زبان بومی شهر سامان یعنی ترکی قشقایی ) که در حین اجرای مراسم زمزمه می شود، به شرح زیر است:

ای خدا گین چالمَسِـن             بـِگـِجَه سحر اُولمَسِن

گین چالور طوفان اولُر             کرب و بلادَ قان اولُر

گین چالور طوفان اولُر             اصغر بـُقاز قان اولُر

گهوارسه بوش قالمسن              رباب پریشان اولماسن

ای خدا گین چالمَسِـن             شام غریبان اُولمَسِن

ای خدا گین چالمَسِـن              زینب پریشان اُولمَسِن

یکی از فلسفه های اجرای این برنامه یادآوری جریان شب عاشوراست که امام حسین (ع) بیعت را از یاران خود برمی دارد و از آنها می خواهد که هر کسی که نمی خواهد بماند برود و از فرزندان خویش می خواهد که دو تکه سنگ را به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسانی که کربلا را ترک می کنند، آنها را خجالت زده نکند.

بر اساس روایتی دیگر، امام حسین (ع) و یارانشان با کوبیدن سنگ ها به هم، مانع از رسیدن صدای پای اسبان دشمن می شدند تا اهل حرم از فراوانی دشمن اطلاع نیابند و امید خود را از دست ندهند.

همچنین از دیگر فلسفه های اجرای این برنامه این گونه بیان می شود که در سیزدهم ماه محرم الحرام سال 61 هجری قمری، عده ای از قبیله بنی اسد برای خاکسپاری شهدای کربلا به این سرزمین آمدند. آنها به گروههای کوچکی تقسیم شدند. چون هوا تاریک بود عده ای از زنان بنی اسد، اجساد مطهر شهدا را یافتند و با کوبیدن 2 سنگ برهم، سایر گروهها را با خبر ساختند تا همه اجساد پاک و نورانی شهداء جمع آوری شدند. امام سجاد (ع) نیز از زندان ابن زیاد در کوفه خارج شده و در شناسایی و دفن شهداء منجمله دفن بدن مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) به این قبیله کمک کردند.

از دیگر فلسفه های این مراسم این است که واقعه عاشوراء و دفن شهدای آن به قدری با سوز و گداز همراه بوده که سنگ های بیابان نیز به هم خورده و صدا کردند.

این مراسم با شماره 622 به نام استان چهارمحال و بختیاری ، شهر سامان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

شهرستان سامان، از شهرستان های 9 گانه استان چهارمحال و بختیاری، با بیش از ۳۴۴۸۶ نفر جمعیت می باشد که مرکز آن ( شهر سامان ) در فاصله 22 کیلومتری شهرکرد ( مرکز این استان ) قرار دارد.

v       مراسم « فرو بردن علم در گرداب بن » :  

هرساله در صبح روز عاشورا و پیش از طلوع آفتاب، هیأت های عزاداری شهر بن ( مرکز شهرستان بن در استان چهازرمحال و بختیاری ) تعداد زیادی علم عزای حضرت سیدالشهداء (ع) را که مردم از اول دهه محرم تهیه و در حیاط منازل، مساجد، تکایا و حسینیه ها و کوچه و خیابان ها برافراشته بودند، به حاشیه گرداب بن حمل و قسمت بالای علم ها را در آب فرو می برند.

در این رسم، عزاداران سر تک تک علم ها را سه بار با فریاد « یا علی » و « حیدر حیدر » در آب فرو می کنند.

حمل علم ها نیز تا پایان مراسم روز عاشورا در پیشاپیش هیئت های عزاداری ادامه دارد.

 این مراسم با شماره 211 و به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع محلی و روایات شفاهی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم « آقا سلام » و « گِل زنی » شهر بن و حداقل 80 سال بیان می کنند، اما منبع نوشتاری و مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

شهرستان بن، از شهرستان های 9 گانه استان چهارمحال و بختیاری، با بیش از ۳۰۲۰۸ نفر جمعیت می باشد که مرکز آن ( شهر بن ) در فاصله 25 کیلومتری شهرکرد ( مرکز این استان ) قرار دارد.

v       مراسم « آقا سلام » در شهر بن:

پس از اجرای مراسم « فرو بردن علم در گرداب شهر بن ( مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری ) » در صبح روز عاشورا، حمل کنندگان علم با عبور از میدان شهر به درب خانه های سادات می روند که سینی های بزرگ حلیم در کنار درب ورودی منزل سید قرار داده شده و هرکدام از عزاداران، پس از ادای احترام و عرض تسلیت به شخص سید، کمی از حلیم داخل سینی ها به عنوان تبرک بر می دارند که « حلیم خوران » هم گفته می شود.

در برخی موارد نیز پخش شیر و نبات داغ از سوی خانواده سید در میان هیئت های عزاداری سینه زن و زنجیرزن هم صورت می گیرد که مراسم پس از سخنرانی و روضه خوانی به زبان ترکی و فارسی پایان یافته و عزاداران با زمزمه نوای زیبای « ما دعا خواندیم و رفتیم زین مکان، اجر بانی با شه لب تشنگان » محل را ترک می کنند.

این مراسم با شماره 624 و به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع محلی و روایات شفاهی، قدمت قدمت این آیین را همزمان با مراسم « فرو بردن علم در قدمگاه گرداب بن » و « گِل زنی » و حداقل 80 سال بیان می کنند، اما منبع نوشتاری و مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

v       مراسم « گِل زنی » در شهر بن:

آیین گِل زنی همه ساله در ایام محرم و بخصوص در صبح عاشورا در شهر بن ( مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری ) برگزار می گردد، به گونه ای که خیل عظیمی از مردم از گرداب بن به سمت شهر حرکت می کنند، مردم که عزادار سید و سالار شهیدان هستند سر یا روی شانه های خود را به نشانه عزادار بودن و نشان دادن حزن و اندوه خود، به گِلی که از خاک رس و گلاب ناب تهیه شده آغشته کرده و نوای « ای واویلا، صد واویلا » را در دستگاه محزون شوشتری سر می دهند که دل هر شنونده ای را به لرزه در می آورد.

رنگ این گِل که مخلوطی از خاک رس و گلاب است به دلیل استفاده از نوع خاصی از خاک رس، کمی به رنگ قرمز متمایل می باشد.

رسم « گِل زنی » را اکثر افراد حاضر در مراسم عزاداری روز عاشورا در شهر بن انجام می دهند و زنان نیز بر روی چادر و روسری خود گل می زنند و به نوحه سرایی می پردازند.

پیرامون فلسفه اجرای آیین « گِل زنی » از قول منابع محلی گفته می شود که در زمان قديم در شهر بن، جوی آب قنات مزرعه اي به نام «كريز» كه از داخل شهر و خيابان ملت بن مي گذرد، دارای کانال و آبراه سيماني نبوده است که در روزعاشورا، شخصي به خاطر عزای امام حسين (ع) سر از پا نمي شناسد و مشتي از گل اين جوي را بر داشته، روي سر خود ريخته و شروع به عزاداري مي کند، شخصي از جمع، با دیدن اين صحنه شروع به تمسخر مي كند كه چرا سرش را گل مالي نموده؟ شخصي كه به سرش گل زده بوده از تمسخر اين شخص ناراحت مي شود. فردی كه عزادار امام حسين (ع) را مسخره كرده بود، شب درعالم خواب، امام حسين (ع) را مي بيند كه به او مي گويد چرا عزادار مرا ناراحت كردي؟ اين شخص صبح فردا به درب منزل شخص عزادار مي رود و قضيه را برايش تعريف مي كند و از او حلاليت مي طلبد. بعد از آن جریان، هر ساله عزاداران و عاشقان حسيني در ماه محرم و بخصوص صبح روز عاشورا، به عشق مولايشان امام حسین (ع) و در اندوه مظلومیت و شهادت آن حضرت (ع) سر و صورت خود را آغشته به گل و باصطلاح خاك عزا بر سر کرده و بر سر و سينه مي زنند.

آيين « گِل زنی » شهر بن در سال 1391 و با شماره 623 به عنوان ميراث معنوي در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسيده است.

منابع محلی و روایات شفاهی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم « فرو بردن علم در قدمگاه گرداب بن » و « آقا سلام » شهر بن و حداقل 80 سال بیان می کنند، اما منبع نوشتاری و مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.

v       تعطیلی کسب و کار در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی:

از جمله سنت های پسندیده که برخاسته از عشق و ارادت قلبی مردم استان چهارمحال و بختیاری به خاندان عصمت و طهارت (ع) می باشد این است که کسب و کار و منفعت در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) رها، و بازارها، امور کشاورزی، دنبال طلب رفتن و ... تعطیل می شود. بیشتر این تعطیلی کسب و کار از شب تاسوعا تا شام غریبان شهادت امام حسین (ع) انجام می شود.

v       رها کردن آب کشاورزی در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی:

در راستای سنت حسنه فوق الذکر ( تعطیلی کسب و کار در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی )، کشاورزان استان چهارمحال و بختیاری بر اساس رسم زیبایی، در این 2 روز ( روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی )، آبیاری مزارع کشاورزی و باغات را تعطیل کرده و آب را به اصطلاح « مشاع » می کنند و منظور این است که آب، به حرمت عزای امام حسین (ع)، در بیابان روان و رها شود تا سایر موجودات از آن بهره برده و سیراب شوند و منفعتی برای کشاورزان نداشته باشد.

البته این سنت در سالروز رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع)، سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع)، سالروز شهادت حضرت امام علی (ع)، و شهادت حضرت فاطمه زهر (س) هم انجام می شود.

*******

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری، با اشاره به اینکه همه ساله با فرا رسیدن ایام محرم، مراسم عزاداری در این استان به رسم دیرین و با بازسازی صحنه های جانسوز کربلا و به ویژه در روز عاشورای حسینی ضمن تبیین اهداف قیام عاشورا برگزار می شود، گفت: مراسم دهه اول محرم الحرام و بویژه روز عاشورا در نقاط مختلف شهری و روستایی و اماکن مذهبی استان چهارمحال و بختیاری، به دلیل محتوای اثر بخش همراه با فرهنگ سازی دینی اسلامی به عنوان یک الگو می تواند در سایر نقاط استان و حتی کشور معرفی گردد.

بهمن عسگری سوادجانی، با بیان اینکه مذهب و آیین های مرتبط با آن، بخشی جدا نشدنی از فرهنگ مردم و گنجینه ایست که پیشینیان آن را برای ما به میراث گذاشته اند، بر ضرورت تلاش برای حفظ هرچه بهتر آن، تأکید کرد.

وی افزود: پژوهش، مستندسازی، تهیه پرونده و نهایتاً ثبت 6 اثر فرهنگ عاشورایی استان چهارمحال و بختیاری شامل مراسم و آیین های « خیمه سوزان » و « مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) » در شهر طاقانک، « چاق چاقو » در شهر سامان، « فرو بردن علم در گرداب بن »، « آقا سلام » و « گِل زنی » روز عاشورا در شهر بن، در فهرست آثار ملی ایران، از جمله اقدامات صورت گرفته از سوی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری در این زمینه می باشد. 

انتهای پيام/ش