موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی ـ خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی است.
تجربه متفاوت کتابخانه‌ای وقفی
تجربه رفتن و دیدن کتابخانه ملک حتی اگر به قصد کتاب خواندن نباشد، جذابیت خاص خودش را دارد. کاشیکاری‌های زیبای سر در ورودی که پهلو به مساجد می‌زند، آن همه گلکاری زیبا در فضای بیرونی و پرندگان طلایی رنگی که کنار حوض‌های فیروزه‌ای همواره نشسته‌اند، همگی نشان از فضایی متفاوت دارند. گفتم حتی اگر قصد کتاب خواندن نداشته باشید، اینجا دیدنی‌های بسیار دارد زیرا کتابخانه ملک در طبقه اول، تالارهای موزه‌ای متعددی را دربرمی‌گیرد: مجموعه سکه (شامل 300 قطعه سکه و مدال ایرانی)، مجموعه آثار هنری (شامل تابلوهای نقاشی هنرمندان بنام ایرانی و اروپایی)، مجموعه هنر لاکی (با 86 قطعه قلمدان، قاب آیینه و سرچسبدان با نقاشی لاکی)، مجموعه تمبر، مجموعه فرش (شامل 34 تخته قالی و قالیچه از نقاط مختلف ایران)، مجموعه آثار اهدایی بانو عزتملک ملک، فرزند حاج حسین ملک و مجموعه آثار خوشنویسی از جمله این تالارهای دیدنی است. اما همان‌طور که اشاره شد، این روزها فضای موزه‌ای کتابخانه ملک هم در حال گسترش است تا طی سال بازدیدکنندگان از آثار بیشتری دیدن کنند.
بازطراحی و گسترش خدمات
مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، درباره علت تغییرات رخ داده در این مجموعه می‌گوید: «در پنج سال گذشته، موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک همزمان با آغاز و گسترش فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی برای بهبود کارکرد و بهره‌وری شایسته و مناسب از ساختمان در جهت انجام فعالیت‌های تخصصی، بازطراحی و گسترش خدمات فرهنگی در دو حوزه کتابخانه‌ای و موزه‌ای را مورد توجه جدی قرار داده است. مهم‌ترین رویکرد و هدف نیز رساندن کتابخانه و موزه به جایگاه درخور آن، یعنی پایگاه و مرکزی برای پژوهشگران برجسته و فرهیختگان در کنار خدمات‌رسانی به مراجعان عادی، همچنین شناساندن آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای نفیس و شاخص عرصه‌های کتابداری و موزه‌داری بوده است.»
تمام این اهداف موجب شده در دهه سوم شهریور 93، سه طبقه جدید ساختمان با بهره‌گیری از طراحی مدرن و تجهیزات استاندارد روز به بخش کتابخانه افزوده شود. به این ترتیب، گستره خدمات کتابخانه‌ای این مجموعه، از 400 به 1460 متر مربع افزایش یافته است. از این مجموعه یک طبقه ویژه برای محققان و دو طبقه مجزا برای مطالعه‌کنندگان خانم و آقا در نظر گرفته شده تا بتوانند از خدمات موجود بهره بیشتری ببرند تا پیش از این تغییرات، محققان و نویسندگان در یک طبقه جا داشتند ولی در طرح جدید به هر یک از مراجعان فضای بیشتری تعلق گرفته است. این طبقات جدید، همگی با افزایش فضای اختصاصی به هر بازدیدکننده، دستگاه‌های تهویه مطلوب، نورپردازی‌های مناسب، صندلی‌های راحتی برای استراحت چند دقیقه‌ای طراحی شده‌اند.
از طرف دیگر، مخازن کتابخانه که تا سال‌ها پیش در طبقات بالایی قرار داشت، استانداردسازی شده و به طبقات پایینی انتقال یافته است. قرار گرفتن مخازن در طبقات بالا، محیط امنی برای منابع نیست زیرا اگر بر فرض آتش‌سوزی صورت بگیرد، امکان حمل آنها برای خروج، کار دشواری است و احتمال نابودی آثار را به همراه خواهد داشت.
تا پیش از این در ساختمان اصلی کتابخانه صرفا یک آسانسور بود که منابع و افراد همگی از آن استفاده می‌کردند. اکنون، آسانسور پیشین که در طراحی جدید تقریبا در میان ساختمان قرار گرفته، صرفا برای جابهجایی منابع به کار می‌رود. دو آسانسور بزرگ با ظرفیت ده نفر، در بخش جدید ساختمان قرار گرفته تا مراجعان برای رساندن خود به طبقات انتهایی از آن استفاده کنند.
ریزه‌کاری‌های خلاقانه
همه تغییرات کتابخانه ملک، به ساخت مهم آن چند طبقه و افزایش فضای مخاطبان ختم نمی‌شود. بناهایی که جدید ساخته شده‌اند همه طبق معماری پیشین ساختمان است. به همین دلیل شاید حتی در نگاه اول از بیرون یا حتی درون ساختمان متوجه نشوید که بخشی از ساختمان نوساز است.
ما معمولا در ساختمان‌های اداری با درهای چوبی مواجه می‌شویم یا درهای شیشه‌ای ساده ولی در یک خوش‌فکری، تمام درهای شیشه‌ای ساختمان جدید پوشیده از تصاویر گل و مرغ، مینیاتور و خوشنویسی است. کتابخانه ملک منابع و آثار قدیمی متعددی از جلدهای لاکی و هنرهای مینیاتور و خطاطی دارد. در جلسات تصمیم‌گیری برای به‌روز‌رسانی مسئولان تصمیم می‌گیرند، به جای آن که این گنجینه‌های زیبا را صرفا در مخازن نگهداری کنند تا در اختیار محققان قرار گیرد، کاربردی روزانه برایشان تعریف می‌کنند تا افراد عادی نیز از آن حظ بصری ببرند. طبق گفته یساولی، تاکنون هیچ کجا چنین خلاقیتی برای استفاده از طرح‌های کهن در معماری مدرن نداشته‌اند. از طرف دیگر، تا پیش از این مراجعان کتابخانه ملک، فضایی برای استراحت نداشتند و باید در فضای بیرونی و البته زیبای میدان مشق استراحت می‌کردند ولی در ساخت و سازهای جدید محیطی به نام شربتخانه فراهم شده تا مراجعان فضایی برای نوشیدن چای در اختیار داشته باشند.
کتابخانه ملی ملک، با تبدیل تمام نسخ خطی به نسخه‌های دیجیتال، دسترسی مخاطبان ساکن در تمام نقاط ایران را به منابع امکان‌پذیر کرده است. این نسخ یا رایگان یا با قیمتی اندک در اختیار محققان قرار می‌گیرد.
حاج حسین‌آقا ملک که بود
حاج حسین‌آقا ملک دهم خرداد 1250 خورشیدی در تهران به دنیا آمد. خانواده‌اش اصالتا تبریزی و مجتهدزاده بودند. اما پدربزرگش، آقا مهدی، به کسوت روحانیون درنیامد و با پیوستن به قشون دولتی در جنگ‌های ایران و روس، تا درجه سرهنگی پیش رفت. او پس از جنگ به بازرگانی روی آورد و با میرزا تقی‌خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) دوست شد. امیرنظام، همزمان با درگذشت محمدشاه قاجار، پیشکار ناصرالدین میرزای ولیعهد در آذربایجان بود. او توانست با گرفتن مبلغ 100 هزار تومان از آقا مهدی به عنوان قرض، ولیعهد را به تهران آورد و سپس ناصرالدین میرزا بر تخت سلطنت تکیه زد. آقا مهدی نیز در این زمان به تهران آمد. میرزا تقی‌خان که آن زمان به امیرکبیر ملقب شده بود، به پاس محبت آقا مهدی، لقب ملک‌التجاری را از شاه برای او گرفت. این لقب پس از آقا مهدی به فرزندش محمدکاظم رسید. حسین همراه دو برادر و سه خواهر، در چنین خانه و خانواده‌ای پرورش یافتند. حاج کاظم ملک‌التجار همچون بسیاری از همترازان در آن زمانه، مدرسه‌های جدید را مخل دیانت می‌دانست. از این‌رو حسین را به فراگیری علوم قدیمه هدایت کرد. حسین اما دور از چشم پدر، چندی به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه بیاموزد. در آنجا با کسانی چون محمدعلی فروغی، ادیب و نخست‌وزیر دهه‌های بعد هم‌دوره شد.
محمدکاظم ملک‌التجار از راه تجارت بویژه زمین‌های گسترده‌ای که در خراسان خریده و به دست آورده بود، ثروتی انبوه برای فرزندان به میراث گذاشت؛ اساس دارایی حاج حسین‌آقا ملک از این‌‌ها سرچشمه گرفت.
حاج حسین‌آقا ملک حدودا از سال 1287 خورشیدی، کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان‌گذارد، سپس با جابهجایی آن به خانه پدری در بازار بین‌الحرمین تهران در اختیار اهل فضل و دانش قرار داد. او گنجینه ارزشمند خویش را به همراه خانه پدری و وسایل آن در ششم آبان 1316 خورشیدی به آستان امام رضا(ع) وقف کرد. اموال او منحصر به هزاران نسخه نفیس خطی و چاپ سنگی نمی‌شد، بلکه آثاری چون فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی، مجموعه‌های تمبر، سکه، آثار لاکی، خوشنویسی و نگارگری نیز در این مجموعه قرار داشت. این آثار ابتدا در کنار کتابخانه به نمایش درآمد و سپس هسته نخستینِ موزه ملی ملک را شکل داد.
حاج حسین‌آقا ملک همچنین املاک و مستغلات فراوانی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام‌المنفعه کرد و برخی معتقدند او بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران به حساب می‌آید. این واقف فرهیخته و دوستدار فرهنگ، سوم مرداد 51 در 101 سالگی از دنیا رفت و در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.