چرا آفریقا قربانی آبولا شد؟

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران، بیماری ویروسی ابولا (Ebola virus disease )نوعی بیماری انسانی است که از ویروس ابولا ناشی می‌شود. نشانه ‌های این بیماری معمولا دو روز تا سه هفته بعد از تماس با ویروس ظاهر می‌شوند. این ویروس از طریق تماس با خون یا مایعات بدن منتقل می‌شود. این ویروس مرگبار  که هم اکنون حدود 35 سال از شناسایی آن در سال 1979 می گذرد، اواخر دسامبر 2013 در گینه شروع شد و در حال حاضر قاره آفریقا را با چالش جدی مواجه کرده و مو جب اعلام وضعیت قرمز در غرب آفریقا شده است. نوشتار زیر به این مساله پرداخته است.

وضعیت ابولا

ابولا در غرب آفریقا بی سابقه نبوده است و در قرن گذشته بیشتر به عنوان تب کنگو  شناخته می شد و اولین بار در دهه هفتاد و هشتاد سده بیست میلادی در کنگو و یا زئیر سابق و جمهوری دمکراتیک کنگوی امروز  مشاهده و به طور دقیق در سال 1976 در زئیر سابق کشف شده است و در سالهای بعد آن در کشورهای غرب آفریقا دیده شد. اما شیوع  و همه گیری ویروس ابولا دریک سال گذشته دارای شرایط نوینی از نظر بی همانندی آن است. چنانچه طی 8 ماه گذشته 4 هزار و 33 نفر در غرب آفریقا به ابولا مبتلا شده و جان خود را از دست داده اند.

همچنین در کنترل این ویروس و عواقب آن جامعه جهانی و کشورهای منطقه و سازمان بهداشت جهانی ناموفق عمل کرده اند. چنانچه  تاکنون بیش از چهار هزار نفر جان خود را در اثر ابتلا به این ویروس از دست داده اند و ویروس این بیماری نه تنها در کشورهای اصلی و مبدا این ویروس یعنی گینه کوناکری، سیرالئون و لیبریا، ریشه کن نشده و مهار نگشته و جان انسان ها را می گیرد، بلکه به برخی دیگر از کشورهای همسایه و منطقه چون کشور سنگال و کشور بزرگ و مهم نیجریه هم وارد  شده است.

گذشته از این، برخی دیگر از کشورهای دیگر منطقه هم به شدت در معرض خطر همه گیری و شیوع ویروس ابولا هستند. بنابراین این ویروس در حال شیوع بوده و مایه نگرانی است. این نگرانی در وهله اول برای کشورهای منطقه است و حتی می تواند اقتصاد رنجور این کشورها را از بین ببرد و در وهله دوم هم می تواند در خارج از منطقه و جهان هم اثر گذار باشد.

عوامل ایجاد بیماری ابولا

عوامل گوناگون انسانی و سیاسی غربی: در گذشته نقش عامل انسانی در بروز و شیوع بیماری های ویروسی و.. در آفریقا وجود داشته است. اخیر هم به شکل پر رنگ تری به این مساله توجه شده است. یعنی رسانه های آفریقایی به ویژه کشور لیبریا و در برخی از موارد در آفریقای جنوبی و اخیرا در رسانه های آمریکایی به منشاء ویروس ابولا توجه کرده اند. بر اساس گزارش این رسانه ها از گذشته دور غرب آفریقا به نوعی جایگاه آزمایش ویروس هایی میکروبی و یا سلاح های  میکروبیولوژیک بوده است.

از این دیدگاه، این ویروس از درون آزمایشگاه های غربی به ویژه آمریکایی بیرون آمده است. در واقع شواهد و قرائن این امر هم به اطلاعات، اخبار و نشانه های رسانه های آمریکا در این مورد برمی گردد. در وهله دوم رسانه های کشور های آفریقایی به ویژه لیبریا به این امر توجه کرده اند. این امر از این بعد اهمیت دارد که لیبریا اگر چه در آفریقا است و مستعمره آمریکا نبوده است، اما بسیار به آمریکا نزدیک است. چرا که لیبریا را بردگان آزاد شده در آمریکا پایه گذاری کرده اند و در ادامه هم پیوند های دیرینی بین لیبریا و جامعه آمریکا وجود داشته است.

از این جهت اطلاعات رسانه های لیبریایی را باید  نشات گرفته از  منابع آمریکایی بدانیم. جدا از این، سازمان های معتبر به ویژه سازمان  بهداشت جهانی دلیل ویژه ای را که توضیح دهنده منشا  ویروس ابولا باشد، اعلام نکرده اند. یعنی در مورد منشا بروز این ویروس احتمالاتی چوت بروز آن از داخل جنگل و از طریق موش کور و برخی میمون ها گزارش شده است. مثلا منشا ویروس کرونت در عربستان از شتر اعلام شده، اما در مورد  ابولا منشا  قاطعی بیان نشده است.
مهار ویروس ابولا و یا هر بیماری همه گیر دیگری، بدون همکاری  گسترده بین الملی ممکن نیست و اگر کشور و سازمانی خود را از این امر مصون بدارد، خطای بزرگی است.

در همین راستا امروزه برای بسیاری از مردم منطقه و جهان این پرسش وجود دارد که چرا این ویروس در حال گسترش است و در وهله دوم چرا همانند دفعات گذشته جامعه جهانی و سازمان  بهداشت جهانی موفق به مهار این ویروس نشده است؟

ساختار بهداشتی و سیاسی منطقه: در وهله اول باید به ساختارهای  ضعیف کشورهای  غرب آفریقا توجه کرد. در این بین باید توجه داشت که کشورهای  غرب و مرکز آفریقا (که به گونه مشخص در معرض  ویروس ابولا قرار گرفته اند) از گذشته از  نظر زیر ساختارهای بهداشتی، درمانی و مسائل اجتماعی دارای کمبود ها و ضعف های شدیدی بوده اند. یعنی نه تنها ویروس ابولا برای این کشورها مشکل ساز بوده است بلکه بیماری های شناخته شده و کنترل شده ای مانند مالاریا هم (که دارای درمان شناخته شده و  قطعی است و از چند دهه قبل  داروهای آن وجود دارد) برای این کشورها  خطرآفرین است و نمی توانند با این بیماری مقابله کنند.

چنانچه امروزه در هر دقیقه یک کودک زیر پنچ سال در آفریقا  از بیماری مالاریا  جان خود را از دست می دهد. لذا در شرایط کمبودها و ضعف کشورهای آفریقای، این کشورها نمی توانند در مقابل  بیماریهای جدید، ناشناخته  و بسیار کشنده تر از مالاریا ( که درمانی هم برای آن وجود ندارد) مقاومت کنند. گذشته از این، عامل دیگری که در گسترش این ویروس نقش داشته است رفت و آمدهایی بین کشورهای منطقه است.

بسیاری از کشورها این منطقه دارای مرزهای مطمئن و مشخصی نیستند. شکنندگی مرزها و  ضرورت رفت و آمد اتباع کشورهای یک منطقه و یا همسایه بنا به دلایلی چون ارتباط های خانوادگی و نژادی و همکاری های بازرگانی و خرید و  فروش  و.. باعث شده است که  خطر شیوع و جود داشته باشد. اگر کشوری که در همسایگی  کشور مورد حمله ویروس ابولا قرار گرفته است بتواند با تمهیدات مرزی و اعمال مقررات مرزهای خود را ببندد و مانع  از رفت و آمد آفریقایی ها گردد به کاهش بحران کمک می کند.

ماهیت ویروس ابولا: عامل مهم دیگر در شیوع ابولا همان ماهیت ویروس ابولا است. در این بین باید توجه داشت که این ویروس بسیار با تب و لرز و استفراغ و حالت تهوع همراه است و موجب خونریزی  داخلی می گردد. این ویروس می تواند بین دو تا بیست و یک روز نهفته  بماند. در این میان اگر قرار باشد با این ویروس مقابله ای جدی صورت گیرد، باید جدا از افراد مبتلا به این ویروس، همه افرادی را که در مدت زمان دو تا بیست و یک روز گذشته با فرد مبتلا به ابولا در تماس بوده اند، شناسایی و سپس قرنطینه کرد.  انجام این کار در کشورهای آفریقایی که دارای ساختارهای ضعیف بهداشتی و درمانی هستند، بسیار سخت است و به امکانات و پرسنل و پشتیبانی بسیار وسیع نیاز دارد.

ناتوانی جهانی: جدا از این  باید گفت بی عملی و  یا ناتوانی  جامعه  جهانی در راس آن سازمان بهداشت جهانی هم در مورد شیوع  ابولا نقش داشته است. چنانچه سازمان بهداشت جهانی در آخرین هشدار های خود از فاجعه بزرگ انسانی در آفریقا خبر داده است. در شرایط کنونی که جامعه جهانی چنین آمادگی مالی و اقتصادی برای تامین هزینه مبارزه با ابولا را ندارد و کشورهای  آفریقایی نیز ناتوان از آن هستند، ویروس ابولا همچنان در  غرب آفریقا و آفریقا  قربانی می گیرد. البته با راه یابی این ویروس به کشورهایی مانند اسپانیا و آمریکا، شاید اقدامات جدی تری صورت گیرد؛ کما اینکه وزرای بهداشت اتحادیه اروپا پنجشنبه ( 24 مهر) در بروکسل دراین باره تشکیل جلسه دادند.

عوامل موثر در  شیوع بیماری ابولا در غرب آفریقا

کشورهای غرب آفریقا با وجود مرزبندی های رسمی در بین خود، نوعی اشتراک مرزی تاریخی با هم دارند. در واقع مرزبندی های این کشورها را نظام استعمار تعیین کرده و از این جهت در بسیاری از مناطق آفریقا یک قبیله و یا خاندان واحد در دو کشور تقسیم شده اند و به دلیل اشتراک منابعی چون مراتع، احشام و دام و سرزمین های حاصلخیز، اتباع کشورهای مختلف در یک منطقه عملا زندگی مشترکی را با هم دارند.

بنا به دلایل گوناگون، رفت و آمدهای انسانی در بین کشورهای منطقه اجتناب ناپذیر و در نتیجه مرزها شکننده است. همچنین نیروهای مرزی قدرتمندی وجود ندارد تا همه مرزها را کنترل کرده و مسدود کنند. ضمن اینکه برخی کشورهای آفریقایی در اقصی نقاط این قاره بنا به ارتباط  منطقه ای و اشتراکات اقتصاد و تجاری، نیاز به ارتباط دارند. به همین خاطر براساس آخرین اطلاع سازمان های جهانی، ده کشور منطقه (کشورهایی مانند نیجریه، کنیا، آفریقای جنوبی، ساحل عاج در میان این کشورها هستند) به گونه ای جدی در معرض اپیدمی ابولا قرار دارند. یعنی  در این کشور ها نمونه هایی از ابولا وجود دارد ولی به بیماری همه گیر  همانند سیرالئون و گینه و لیبریا بدل نشده است. لذا به رغم همه تلاش ها، این ویروس در حال گسترش بیشتر است.

گذشته از این، اگر به تهدید این بیماری برای کشورهای شمال آفریقا و کشورهای عربی و خاورمیانه بنگریم، باید گفت این تهدید جدی نیست. تهدیدی که می توانست متوجه کشورهای مسلمان باشد، موسم برگزاری حج بود که با توجه به ممانعت های جدی و ممنوعیت ورود حاجیان از  کشورهای لیبریا، گینه و سیرالئون (که دو کشور اخیر دارای جمعیت مسلمان بالایی هستند) تا حد زیادی از انتشار ویروس ابولا در منطقه خاورمیانه جلوگیری شده است. در این میان با توجه به احتیاط های لازم در این حوزه، وجود ساختارهای محکم تر بهداشتی و کنترل مرزی در بین این کشورها، ورود ابولا را سخت تر کرده است.

پیامدهای ویروس ابولا در حوزه منطقه  ای

انتشار ویروس ابولا تاثیرات گوناگونی در قاره آفریقا دارد. اکنون اگر به پیامدهای اقتصادی این امر در آفریقا و به آمار و ارقام نگاهی داشته باشیم، باید گفت بیش از 25 درصد تولید ناخالص داخلی کشورهایی که به گونه جدی در معرض ابولا قرار گرفته اند، دچار لطمه شده است. همچنین طبق اعلام قبلی سازمان ملل، اقتصاد سه کشور گینه، لیبریا و سیرالئون در نتیجه شیوع ویروس ابولا، بیش از 13 میلیارد دلار خسارت دیده است.
در درازمدت این خطر (شیوع ابولا) ممکن است ناشی از تلاش برای تضعیف بیشتر کشورهای منطقه آفریقا برای تسهیل ورود و نفوذ  به این کشورهای از راه وابستگی بیشتر این کشورها به غرب هم تلقی گردد.

در واقع این کشورها به گونه ساختاری از نظر اقتصادی ضعیف هستند و وقتی این اقتصادهای ضعیف با موجی به نام ویروس ابولا روبرو می شوند بسیاری از فرصت های اقتصادی خود را نه تنها از دست می دهند، بلکه بسیاری از رفت و آمدهای توریستی و تجاری به کشورهای نیازمند قطع شده و حتی کشورهای همسایه پروازهای هواپیماها، رفت و آمد کشتی ها، برگزاری همایش ها و مسابقات ورزشی را به دلیل شیوع این بیماری متوقف کرده اند.

در این حال مجموع این امور شرایطی را ایجاد کرده که در وهله اول شاهد انزوای این کشورها باشیم. در واقع کشورهایی که قبلا به دلیل فقر شدید دچار انزوا بودند، منزوی تر شده اند. در وهله دوم در نتیجه این بیماری همه گیر، ویرانی کامل اقتصادهای لرزان این کشورها رخ می دهد و به نوبه خود پیامدهایی شبیه به فجایع انسانی بزرگی چون قحطی های بزرگ و سیل های بزرگ در دیگر نقاط جهان را رقم می زند. هر چند سازمان های جهانی هشدارهایی را داده اند ، اما  این خطر همچنان وجود دارد.

شورای امنیت سازمان ملل اعلام کرده است که ابولا خطری برای صلح و امنیت  جهان است. در این حال طبیعی است وقتی ابولا بتواند شرایطی را ایجاد کند تا اقتصاد های منطقه  غرب آفریقا دچار فروپاشی گردد، این کشورها شاهد آشوب های اجتماعی و تلاش برای مهاجرت به کشورهایی (که از این ویروس در امان هستند) خواهند بود. در این شرایط به تدریج مساله همزیستی مسالمت آمیز بین کشورها  از بین می رود و امنیت هم مورد تهدید قرار می گیرد.

در حوزه بین الملل هر چند این ویروس کشنده تاکنون یک پزشک را در اسپانیا، یک نفر را در تگزاس آمریکا و یک تبعه انگلیسی را در کلینیک بیماری‌های عفونی مقدونیه از پای درآورده، اما باید گفت در درازمدت این خطر ممکن است ناشی از تلاش برای تضعیف بیشتر کشورهای منطقه آفریقا برای تسهیل ورود و نفوذ  به این کشورهای از راه وابستگی بیشتر این کشورها به غرب هم تلقی گردد.

توجه باید داشت که این کشورها مانند لیبریا و گینه، بیشترین منابع طبیعی مانند الماس و بوکسیت را در اختیار دارند. البته در حال حاضر شواهد و قرائن جدی و پررنگی در مورد این امر وجود ندارد و اگر بخواهیم از این دیدگاه به نقش غرب نگاه کنیم، باید به آزمایش سلاح های میکروبیولوژیک توجه کنیم. گذشته از این با توجه به ورود اولین نشانه های ابولا در اروپا و آمریکا، باید گفت اگر این ویروس در این کشورهای گسترده  گردد،  هر چند می تواند خطری برای همه جهان باشد، اما ساختار بهداشتی در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی  به مراتب مجهزتر است و با توجه به کنترل های مرزی  و...، به نظر نمی رسد خطر بزرگی این کشورها را تهدید می کند. شاید اگر این تهدید رخ دهد، سبب خیری برای کشورهای آفریقایی گردد و  غربی ها  توجه بیشتری به  ابولا داشته باشند.

نتیجه گیری:

ابولا و یا هر بیماری همه گیر دیگری مانند این بیماری نمی تواند محدود به چند کشور و یا یک منطقه در جهان باشد. از آغاز شیوع این بیماری، این امر موجب هشدار همه سازمان های بین المللی شده است. در عین حال مهار ویروس ابولا و یا هر بیماری همه گیر دیگری، بدون همکاری  گسترده بین الملی ممکن نیست و اگر کشور و سازمانی خود را از این امر مصون بدارد، خطای بزرگی است.

با این حال  سازمان های بزرگی چون سازمان بهداشت جهانی هشدار داده و اگر مسائلی مانند بحران های منطقه ای و داعش فرصت فکر کردن و تعامل را به کشورهای بزرگ و تاثیرگذار در سطح بین الملل بدهد، به نظر میرسد حساسیت ها  افزایش یابد و در آینده نزدیک شاهد همکاری بسیار گسترده تری در سطح بین المللی باشیم.

در شرایط کنونی اراده ای جدی جهانی در مورد این امر وجود ندارد و برخی کشورها فکر می کنند که از این خطر مصون هستند. اما ورود این بیماری به کشورهای غربی، شاید زنگ خطری برای همه باشد تا بیش از این به سازمان بهداشت جهانی کمک گردد و بیماری در سطح فعلی مهار و راه هایی برای درمان آن پیدا شود.