بحران آب چه شغل هایی را از بین می برد؟/ بحران کم آبی اقتصاد را زمین گیر می کند

در صورتي که ابعاد تامين آب مورد نياز مردم و در مرحله بعدي صنايع کشور دچار مشکل جدي شود، اقتصاد کشور با بحران هاي مختلفي مواجه مي شود.

بررسی های منابع آب کشورنشان می دهد ایران از نظرمنابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشکلات بیشتری رو به رو خواهد شد و اگر کشوربا افزایش جمعیت رو به رو شود درسال های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرارمی گیرد. در90 سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود10 میلیون نفردرسال 1300 به بیش از75 میلیون نفردر سال 90 سرانه سهم آب کشوربه ازاي هرنفرهم به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی 13 هزارمترمکعب بوده که درسال 1340 به 5500 مترمکعب کاهش یافته و درسال 1356 و درآستانه انقلاب به 3400 مترمکعب رسیده و در سال 1367 به 2100 و در سال 1386 به 1900 مترمکعب رسیده است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی ها در سال 1400 به کمتر از 1400 مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود به بحران آبی است.  بخش مهمي از منابع آبي ايران در کشاورزي هدر مي رود. 92 درصد آب کشور در اين بخش مصرف مي شود ولي بازدهي استفاده از آب کشاورزان تنها 36 درصد برآورد شده است. بررسي ها تاييد مي کند حتي در استان هاي که اقتصاد آنها نيز به کشاورزي متکي نيست، همچنان بيشترين سهم مصرف آب به همين بخش کشاورزي تعلق دارد.

براساس آمار رسمی و اعلام وزیر نیرو و مسئولان ارشاد وزارت نیرو در حال حاضر 12 کلانشهر کشور از جمله اراک، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد با بحران کم بود آب رو به رو هستند و در شرایط « تنش آب» به سر می برند. ستار محمودی قائم مقام وزیر نیرو گفته در این 12 کلان شهر کشور با کمبود 125 میلیون متر مکعب آب رو به رو هستیم.

آمارها وزارت نیرو همچنین نشان می دهد علاوه بر کلان شهرها 513 شهر کشور نیز با کم بود منابع آب در تابستان امسال رو به رو بودند. آمارهای بحران آب در کشور در حالی رنگ و بوی جدی تر به خود می گیرد که به گزارش وزارت نیرو درباره کاهش میانگین بارندگی کشور از 250 میلیمتر به 240 میلیمتر ( کاهش 8 درصدی؛ میانگیم بارش جهانی 850 میلیمتراست) و ذخایر سدهای کشور توجه کرد. هم اکنون حجم آب 52 سد کشور به کمتر از 30 درصد رسیده است و حجم آب 20 سد مهم کشور از جمله سد زاینده رود ، سفید رود و گلستان که 9 درصد ظرفیت مخازن کشور را تشکیل می دهند به 30 تا 40 درصد کاهش یافته است.

علاوه بر آب های جاری و رودخانه ها منابع آب های زیر زمینی کشور هم در شرایط بسیار بدی به سر می برند و حجم آب زیر زمینی کشور به دلیل برداشت بی رویه به شدت کاهش یافته است و این موضوع باعث شده بسیاری از دشت های کشور با خطر نشست مواجه باشند. براساس آمارهای رسمی تعداد چاه‌هاي در دست بهره‌برداری کشور از حدود 50 هزار حلقه در چهار دهه پيش به بيش از 650 هزار حلقه رسيده است و برداشت آب از 9 ميليارد متر مکعب نيز به بيش از 60 ميليارد متر مکعب در سال رسيده است.

اخبار منتشر شده نشان می دهد که در برخی از استان های کشور از جمله اصفهان و آذربایجان شرقی استانداران ستاد مدیریت بحران آب تشکیل داده اند. استاندار اصفهان از بروز احتمال اختلال در سیستم توزیع آب در این استان خبر داده است و استاندار آذربایجان‌شرقی هم هفته گذشته وضعیت آب و برق در این استان را بحرانی اعلام کرده است. او در جلسه مدیریت بحران استان گفت:« از همین ساعت وضعیت برق و آب استان بحرانی اعلام می‌شود.»

هم اکنون در بسیاری از روستاهای کشور نیز با بحران شدید آب رو به رو هستند. مسئولان وزارت نیرو و شرکت آبفا در اعلام کرده اند که بحران کم آبی روستاها شدیدتر از شهرها است. معاون هماهنگی و پشتیبانی آبفا اعلام کرده است برای تکمیل هزاران مجتمع آبرسانی نیمه تمام در روستاهای کشور و حل بحران آب روستایی بیش از 150 هزار میلیارد تومان بودجه نیاز است در شرایطی که کل بودجه آبافی روستایی کشور در سال گذشته 200 میلیارد تومان بوده است. به اعتقاد کارشناسان اگر مشکل آب روستاهای کشور حل نشود به زودی شاهد موج جدیدی از مهاجرت ها از روستاها به شهرهای بزرگ تر و کلان شهرها و افزایش جمعیت شهرهای بزرگ خواهیم بود.

البته قطع و جیره بندی آب در حالی در برخی از شهرهای کوچک و بزرگ و روستاهای کشور شروع شده است که پیش از این مسئولان وزارت نیرو از قول رئیس جمهور نقل کرده بودند که دکتر روحانی با قطع و جیره بندی آب مخالفت کرده است و از مسئولان وزارت نیرو خواسته تا موضوع کاهش و کمبود آب آشامیدنی را با راه حل های دیگر در طول تابستان مدیریت و برطرف کنند.حمیدرضا جانباز مشاور وزیر نیرو گفته بود خط قرمز وزارت نیرو امسال جیره‌ بندی آب در شهرهای کشور است.

تحقیقات سازمان ملل نشان می دهد تا سال 2025 تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج می برند به 30 کشور می رسد که از بین آن ها 18 کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و ایران نیز یکی از این کشورهاست. این تحقیقات حتی از احتمال بروز «جنگ پنهان» در آینده ای نه چندان دور و با شروع بحران شدید آب در این منطقه و کشورها خبر داده است و اعلام کرده جنگ های بعدی در خاورمیانه نه بر سر نفت که بر سر آب خواهد بود. به طور مثال در سال 91 گروهی از کشاورزان اصفهانی برای مخالفت با انتقال آب زاینده رود به یزد چند روزی در خیابان های شهر اصفهان و مناطق اطراف دست به اعتراض زدند و حتی لوله انتقال آب به يزد را شکستند. همچنین بررسی های کارشناسان نشان می دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال های کم باران است. برهمین اساس بررسی های پرونده های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می دهد که درتابستان ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می شود.

ازسوی دیگرمشکل کم آبی می تواند تاثیرات گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کارشناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن ها به شهر اصفهان شده است.

ایران ازنظرجغرافیایی دربخش نیمه خشک و خشک جهان قرارگرفته به شکلی که میانگین بارش درایران حدود 250 میلیمتراست درحالی که میانگین جهانی حدود 850 میلیمتراست یعنی بیش ازسه برابرایران. البته ایران علاوه بر جای گرفتن در منطقه نیمه خشک و خشک جهان با مشکل مدیریت منابع آب مواجه است. براساس آمارهای جهانی ایران از نظر مدیریت منابع آب در جایگاه 131 جهان قرار دارد.

در حال حاضر اتلاف منابع آب در ایران در بخش های کشاورزی و شهری بسیار بالاتراز استانداردهای جهانی است. برای مثال طبق استاندارد جهانی میانگین مصرف آب به ازای هر نفر درشبانه روزحدود 150 لیتراست درحالی که درایران این عدد بیش از 250 لیتراست. ازسوی طبق آمارهای وزارت نیرو نشان می دهد از 130 میلیارد مترمکعب پتانسیل سالانه آب تجدید شونده 92 درصد دربخش کشاورزی، 6 درصد در بخش شرب شهری و روستایی و تنها 2 درصد دربخش صنعت مصرف می شود درشرایطی که طبق میانگین جهانی سهم کشاورزی از پتانسیل منابع آب تجدید شونده 70 درصد، سهم مصرف 8 درصد و سهم صنعت 22 درصد است. به اعتقاد کارشناسان در شرایط کنونی بزرگ ترین ضربه ای که به کشور وارد می شود از ناحیه اتلاف منابع آب در زمینه کشاورزی سنتی است. کارشناسان معتقدند ایران با حرکت به سوی کشاورزی مکانیزه و فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و آب یاری سنتی می تواند قدم های بلندی در نجات ذخایر آب کشور بر دارد و علاوه بر آن از خشک شدن دریاچه ها و تالاب های مهم که در سال های گذشته به دلیل برداشت بی رویه آب خشک شده اند، جلوگیری کند و دست به احیا این دریاچه ها بزند. علاوه بر این تشویق مردم به کاهش مصرف و تغییر الگوی مصرف آب اقدام دیگری است که باید در اولویت مسئولان وزارت نیرو قرار گیرد. شاید تشویق و کاهش هزینه آب مشترکان کم مصرف بتواند در این راه اقدامی مناسب باشد.  

در طی 90 سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود 10 میلیون نفر در سال 1300 به بیش از75 میلیون نفر در سال 90 سرانه سهم آب کشور به ازای هر نفر نیز به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی 13 هزارمترمکعب بوده که درسال 1340 به 5500 متر مکعب کاهش یافته و درسال 1356 و درآستانه انقلاب به 3400 مترمکعب رسیده و در سال 1367 به 2100 و در سال 1386 به 1900 مترمکعب کاهش یافته است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی ها در سال 1400 به کمتر از 1400 مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود جدی تر به بحران آبی است.

آب چه نقشی در توسعه بخش صنعتی و اقتصادی دارد؟

به اعتقاد کارشناسان رابطه بین توسعه صنعتی واقتصادی با شرایط آبی یک کشور مستقیم است به شکلی که کشورهایی همچون برزیل با 8200 میلیارد مترمکعب، روسیه با 4200 میلیارد مترمکعب، کانادا با 2900 و چین با 2800 میلیارد مترمکعب پتانسیل آب تجدید شونده سالانه واستفاده ازاین توانمندی دربخش صنعتی درسال های گذشته توانسته اند با جهش بسیار زیاد توسعه اقتصادی رو به رو باشند.

توسعه صنعتی از راه اندازی کارگاه های کوچک تا ایجاد شهرک های صنعتی و کارخانه های بزرگ مادرمانند پتروشیمی  وفولاد بدون منابع آب امکان پذیرنیست و ازهمین رو به اعتقاد کارشناسان کشورهایی می توانند در آینده از نظر صنعتی به سوی توسعه گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند و سهم مناسبی از منابع خود را به توسعه صنعتی اختصاص دهند. موضوعی که درتوسعه صنایع ایران رعایت نمی شود؛ ازیک سو درحاشیه شهرهایی که وضعیت چندان مطلوبی از نظرمنابع آبی ندارند، صنایع ای ایجاد می شود که وابستگی بسیاری به آب دارند و ازسوی دیگرهم دولت سهمی مناسب از منابع آبی کشور را به صنایع اختصاص نمی دهد. درحال حاضرسهم آب مراکز صنعتی درایران حدود 6/2 میلیارد مترمکعب در سال است درحالی که طبق استاندارد جهانی این عدد باید 6/28 میلیارد مترمکعب باشد یعنی حدود 11 برابربیشتر.

بررسی ها نشان می دهد تنها با مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب طی سال های آینده، اصلاح و تغییر روش های آبیاری کشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش ها و اختصاص سهم بیشتر منابع آب به بخش صنعتی می توان به توسعه صنایع امیدوار بود. تحقیقات انجام شده درتعدادی ازمراکز صنعتی هم حتی نشان می دهد که دراین مراکز هم با اتلاف منابع آب رو به رو هستیم؛ برای مثال مطالعه روی مدیریت منابع آب در پالایشگاه تهران نشان داد، می توان میزان آب مصرفی دراین پالایشگاه( روزانه 20 هزار متر مکعب) دربخش های مختلف مانند تولید بخار، تزریق به بخش خنک کننده، شستسوی واحدها و مصارف دیگر را به اندازه 35 درصد کاهش داد یا بررسی دیگری درکارخانه قند اصفهان نشان داد می توان میزان آب مصرفی را به شکل قابل توجهی با مدیریت منابع در این کارخانه کم کرد.

بحران آب از اقتصاد تا جامعه چه مشکلاتي را ايجاد مي کند؟

مشکل کمبود آب، نبود آب سالم و انتقال آب از یک منطقه و استان به شهر ومنطقه دیگر به چالش های جدی در کشورتبدیل شده است. بحران هایی که البته با وجود شواهد متعدد دراستان های مختلف هنوز توسط مسئولان جدی گرفته نشده است اما به اعتقاد کارشناسان این مشکلات می تواند پیامدهایاجتماعی بسیاری درآینده نه چندان دوربه دنبال داشته باشد، کما اینکه درحال حاضرهم دربرخی مناطق کشورتنش های مربوط به آن دیده می شود.

به اعتقاد کارشناسان کمبود طبیعی منابع آب، کاهش تدریجی منابع و رشد جمعیت سبب می شود که سهم سرانه سالانه آب به ازاي هرنفرساکن درمنطقه ای کاهش یابد و درنتیجه رقابت برای تصاحب منابع آب شدت بیشتری به خود بگیرد واحتمال برخورد افراد، گروه ها ومراکزجمعیتی با یکدیگرافزایش پیدا کند. به عنوان نمونه طی چند سال گذشته تاکنون بارها بین اهالی دو روستای «توده زن» و «چهاربره» دراستان لرستان سرحق آب برای کشاورزی درگیری پیش آمده است.

بررسی های کارشناسان نشان می دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال های کم باران است. برهمین اساس بررسی های پرونده های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می دهد که درتابستان ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می شود.

ازسوی دیگرمشکل کم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می تواند تاثیرات گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کارشناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن ها به شهر اصفهان شده است.

که در خارج از مرزها و با کشورهای همسایه هم می تواند طی سال های آینده سرحق آب رودخانه های مرزی مشکلات متعددی ايجاد کنند. ایران با پنج کشورعراق (کارون)، ترکمنستان (اترک)، آذربایجان (ارس)، ارمنستان (ارس) وافغانستان ( هیرمند) رودخانه مشترک دارد و طبق آمارهای وزارت نیرو سالانه حدود 12ميليارد مترمكعب آب از طريق رودخانه هاي مرزي وارد كشورمي شود و این می تواند بستری برای تنش و اختلاف باشد، موضوعی که ایران درجریان جنگ تحمیلی با آن رو به رو شد و درحال حاضر سر حق آب رود هیرمند، بین ایران و افغانستان با آن رو به رواست.

افغانستان درسال های گذشته با تغییر مسیر و زدن سد سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک شدن رودخانه هیرمند و دریاچه هامون درایران و بروزمشکل شدید کم بود آب در منطقه سیستان و بلوچستان شده است و اختلاف هایی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده.

اما از طرف دیگر به جز مشکلات احتمالی سر حق آب با همسایگان، ایران در منقطه ای از نظرجغرافیایی قرار گرفته که بین کشورها اختلافات شدید سرمنابع و تقسیم بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم بندی آب رودخانه های دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی پاکستان و هند سرحق آب رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی درآسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان سرحق آب و زدن چند سد تنش وجود دارد و قرار گرفتن ایران بین این کشورها خود می تواند یک مشکل از نظرجغرافیای سیاسی باشد.«عادل درویش»، روزنامه نگارعرب و نویسنده کتاب «جنگ آب: نبردهای آتی در خاورمیانه» معتقد است جنگ بعدی میان یمن شمالی و جنوبی به احتمال زیاد برسرآب رقم خواهد خورد و کشورهای دیگری هم در خاورمیانه درگیر جنگ آب خواهند شد. او گفته:« تجربه من از اولین جنگ خلیج فارس میان عراق و کویت این است که منابع طبیعی همواره در بطن درگیری ها وجود دارند». 

 طبق تحقیقات سازمان ملل تا سال 2025 تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به 30 کشور می رسد که 18 کشور از میان آن ها درخاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و این می تواند حساسیت منطقه خاورمیانه که ایران هم در آن جای گرفته برای بروز«جنگ آب» یا «جنگ پنهان» را در ده های آینده نشان دهد.