روش هاي عملي كسب صبر در آيات و روايات

تعريف صبر
منظور از صبر همان استقامت در برابر مشكلات و حوادث گوناگون است كه نقطه مقابل آن جزع بي تابي، از دست دادن مقاومت و تسليم شدن در برابر مشكلات است.

در روايات زيادي صبر را بر سه دسته تقسيم كرده اند. مانند اين روايت كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «الصبّر ثلاث، صبر علي المصيبه و صبر علي الطاعه و صبر علي المعصيه» صبر بر سه گونه است: صبر بر مصيبت و صبر بر اطاعت و صبر بر معصيت.

منظور از «صبر بر اطاعت». ايستادگي در برابر مشكلات اطاعت فرمان خداست. مانند نماز، روزه، حج، خمس و... منظور از «صبر بر معصيت». ايستادگي در برابر شعله هاي سركش گناه و شهوات و حفظ ايمان از هيجان هاي برخاسته از هوا و هوس است، و منظور از «صبر مصيبت». آن است كه انسان در برابر حوادث دردناك و ناگوار صبر و شكيبائي را از دست ندهد.

روش هاي عملي
اموري كه باعث صبر انسان در برابر مشكلات مي‌شود فراوانند كه به بعضي از مهمترين آنها اشاره مي كنيم.

1. تقويت پايه هاي ايمان به خدا: هر قدر ايمان انسان به حكمت و رحمت پروردگار بيشتر باشد، صبر و شكيبائي برايش آسان تر مي گردد. ايمان به خدا آنقدر مهم است كه مي شود به عنوان پايه و اساس كسب صبر در قرآن و روايات نام برد و زير مجموعه هاي گوناگوني دارد كه به چند تا از آنها اشاره مي كنيم.

الف) ياد خدا و گفتن انالله و انا اليه راجعون در مصيبت ها: قرآن كريم مي فرمايد: « به يقين همه شما را با چيزي از ترس، گرسنگي، زيان مالي و جاني و كمبود ميوه ها، آزمايش مي كنيم و صابران را بشارت ده آنها كه هر مصيبتي به آنها رسد مي گويند: ما متعلق به خداييم و به سوي او باز مي گرديم آنها كساني هستند كه رحمت هاي الهي شامل حالشان است و آنها هدايت يافتگانند.» (بقره 155:157) اين آيات مي فرمايد صابران كساني هستند كه هر گاه مصيبتي بر آنها مي رسد خود و همه هستي را از آن خدا مي دانند و به ياد معاد مي افتند لذا مشكلات براي آنها آسان مي شود.

ب) دعا در هنگام مشكلات: قرآن كريم در سوره بقره داستان گروهي از بني اسرائيل را بيان مي فرمايد كه به دستور پيامبرشان و به فرماندهي «طالوت» با عده اي بسيار كم امّا مؤمن به جنگ سپاه دشمن كه از لحاظ عِدّه بسيار بودند مي روند و هنگامي كه در برابر جالوت و سپاهيانش قرار مي گيرند به جاي ترس و جزع با قلبي مملوّ از ايمان رو به طرف درگاه الهي كردند و گفتند: «پروردگارا! پيمانه صبر و شكيبائي را بر ما بريز، گام هاي ما را استوار فرما و ما را بر جمعيت كافران پيروز فرما» خداوند هم دعاي آنها را مستجاب فرمود و آنها را بر سپاه دشمن پيروز گرداند و جالوت به دست حضرت داوود كشته شد، و به اين ترتيب آنها درس ديگري از صبر و استقامت در تاريخ از خود به يادگار گذاشتند.

ج) استعانت و كمك جستن از درگاه الهي در سختي ها: قرآن كريم داستان حضرت يعقوب را كه اسطوره اي از صبر و شكيبائي است بيان مي فرمايد: «جاءوا علي قميصه بدم كذبٍ قال بل سَوَلت لكم انفسكم امراً فصبر جميلٌ والله المستعان علي ما تقولون»، (يوسف:18): (برادران يوسف) پيراهن او را با خوني دروغين (نزد پدر) آوردند، (حضرت خطاب به فرزندانش) گفت: هوس هاي نفساني شما، اين كار را در نظرتان زينت داده. من صبر جميل مي كنم و از خداوند در برابر آنچه شما مي گوئيد ياري مي طلبم.

پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در جواب سؤالي صبر جميل را چنين توضيح دادند: «هو الذي لاشكوي معه: صبري است كه شكايتي در آن نباشد.»(1)

د) توكل و اعتماد بر خداوند: قرآن كريم مي فرمايد ... الذين صبروا و علي ربهم يتوكلون(2) و كساني كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام دادند، آنان را در غرفه هايي از بهشت جاي مي دهيم كه نهرها در زير آن جاري است. جاودانه در آن خواهند ماند. چه خوب است پاداش عمل كنندگان همانها كه (در برابر مشكلات) صبّر (و استقامت) كردند و تنها بر پروردگارشان توكل مي كنند.

هـ : استعانت و كمك جستن از نماز: قرآن كريم مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلوة ان الله مع الصابرين(3)، (بقره:153). «اي افراد با ايمان! از صبر (و استقامت) و نماز كمك بگيريد (تا بر مشكلات فايق آييد). زيرا خداوند با صابران است.»

اين آيه داراي مفهوم وسيعي است و هر گونه صبر و استقامت را شامل مي شود.

در اين جا اين سؤال پيش مي آيد كه چه رابطه اي ميان صبر به معني وسيع كلمه با صلاة (نماز) وجود دارد؟

بعضي از مفسران گفته اند: رابطه آن دو اين است كه گاه پيمانه صبر انسان لبريز مي شود و طاقت او بر صبر كاهش مي يابد. اين جاست كه نماز به او قوت قلب و اراده و توكل بر خدا مي بخشد و بدين سان، نيروي صبر از طريق نماز افزايش مي يابد. به همين دليل در حديثي در مورد اميرمؤمنين ـ عليه السّلام ـ نقل شده: «اذا أهاله أمر فزع، قام الي الصلوة ثم تلي هذه الاية واستعينوا بالصبر والصلوة». هنگامي كه اميرمؤمنين ـ عليه السّلام ـ با مشكل مهمي روبرو مي شد، به نماز مي ايستاد و پس از نماز اين آيه را تلاوت مي فرمود: استغينوا بالصبر والصلوة (4)

آري، هنگامي كه مشكلات بر دوش انسان سنگيني مي كند، انسان از طريق نماز به خدا رو مي آورد، خود را به قدرت بي پايان و لايزال حق مرتبط مي سازد، اين كار مقاومت انسان را در برابر مشكلات، چنان افزايش مي دهد كه به نيرويي شكست ناپذير تبديل مي شود.

2) مطالعة حالات بزرگان مخصوصاً انبياء و اولياء خداوند و تفكر در حالات آنها: قرآن كريم به پيامبر اكرم سفارش مي فرمايد: «فاصبر كما صبر اوالوالعزم من الرسل...» (احقاف: 35) پس صبر كن آن گونه كه پيامبران «اولوالعزم» صبر كردند.

و همچنين داستان هاي پيامبران گذشته را كه در برابر مشكلات و حوادث و دشمني هاي كفار و مشركين خود را به لباس زيبا و پولادين صبر مزيّن كردند تا به مقصودشان رسيدند و نامشان در تاريخ و كتب الهي به عنوان الگوهاي رباني ثبت و ضبط گرديد. از جمله آنها حضرت ايوب ـ عليه السّلام ـ كه به عنوان يك آزمون بزرگ، گرفتار مصائب عظيمي شد تا درجه شكر گزاري او آشكار گردد و به مقام قرب پروردگار نزديك تر شود. و به جايي رسيد كه خداوند در وصف او مي فرمايد: انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب: «ما ايوب را شكيبا يافتيم، چه بنده خوبي بود كه بسيار بازگشت كننده به سوي خدا بود.(5)

هر كه اندر راه حق صابر بود               زانكه گفت: الصبر مفتاح الفرج           

صد هزاران كيميا حق آفريد               كيميائي همچو صبر آدم نديد(6)

3) توجه به پاداش هاي عظيم صابران و آثار صبر و پي آمدهاي جزع و بي تابي:در قرآن كريم و روايات ثواب صابران بسيار عظيم بيان شده است. خداوند مي فرمايد: انما يوفي الصابرون اجرهم بغير حساب.(7) «همانا صابران اجر و پاداش خود را بي حساب دريافت مي كنند. تعبير بي حساب نشان مي دهد كه خداوند آن قدر به آنها پاداش مي دهد كه جز او، كسي قادر به حسابش نيست. و هنگامي كه فرشتگان براي استقبال ورود مؤمنان به بهشت از هر دري وارد مي گردند مي گويند: «سلام بر شما! به خاطر صبر و استقامتتان، چه پايان خوبي در اين سرا نصيبتان شد!»(8) و خداوند مي‌فرمايد: والله يحب الصابرين. خداوند صابران را دوست دارد.

امام علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايند: اگر صبر كني مقدّرات الهي بر تو جاري مي‌شود و مأجور خواهي بود و اگر بي تابي كني باز هم مقررات الهي بر تو جاري مي‌شود و گناهكار خواهي بود(9) و در حديث ديگر مي‌فرمايد: صبر تحقق نمي‌يابد مگر آن كه رنج ضد عادت را تحمل كني.(10) و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: كم صبري رسوائي به بار مي آورد(11) و حضرت اميرالمومنين علي بن ابيطالب ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: هر كس صبر را رها كند بي تابي هلاكش كند.(12)

نتيجه

از مجموع آنچه در آيات و روايات آمد، مي توان نتيجه گرفت كه اهميت صبر و شكيبائي و استقامت بسيار بيش از آن است كه ما فكر مي كنيم به گفته بعضي از مفسرين صبر در قرآن مجيد بيش از هفتاد بار يا نزديك به صد بار تكرار و تأكيد شده اين نشان مي دهد كه صبر برتر از همه فضيلت هاي اخلاقي است همانطور كه نماز برتر از همه فضيلت هاي عبادي مي باشد.

پي نوشت ها:
1. قرطبي، تفسير جامع الاحكام القرآن، بيروت، انتشارات دارالاحياء التراث العربيه، 405ه‍ ، ج9، ص151.
2. عنكبوت:59.
3. بقره:153.
4. كليني، اصول كافي و فروع الكافي، بيروت، انتشارات دارالافنون، ج3، ص 477،‌باب 96،‌(صلاة من خاف مكروهاً).
5. ص:44.
6. مولوی
7. زمر:10.
8. رعد:22.
9. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمة، ترجمه حميد تسخيمي، ‌دارالحديث، ج 6، حديث 10112.
10. همان، حديث 10125.
11. همان، 10122.
12. همان، 10121.