یکی از شاهکارهای
معماری و تاریخی جهان به شمار می‌رود و به جرات می‌توان گفت دارای بلندترین مناره‌های
جهان است.
بنای این مسجد با عظمت قرنهاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می‌درخشد
به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است: "مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند
و سنگ بنای آن توسط علاء الدوله گرشاسب نهاده شده است”.
مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان "علاء الدوله کالنجار” ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار "سید رکن الدین محمد قاضی” است.
دو مناره مسجد که ارتفاع
تقریبی آن از کف تا نوک به بیش از ۵۲ متر می‌رسد، دارای
قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد.
بلندای این مناره‌ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره‌ها انجام شده، تعجب همگان را بر می‌انگیزد زیرا این مناره‌ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.
و تمام مساجدو خانه های قدیمی بافت تاریخی به هم گره خورده و برای خود نمایی زیبا وچشم اندازی بی نظیر برای گردشگران ساخته است و می توان گفت هر گردشگری با ورود به شهر یزد ابتدا به سمت بافت تاریخی یزد رفته تا از شگفتی آن بهره گیرد
***اما این روزها بافت تاریخی یزد حال خوشی ندارد
تخریب چهار هکتار از بافت تاریخی شهر با هدف توسعه بقعه امامزاده جعفر در دستور کار قرار گرفت. طبق این مصوبه وزارت راه و شهرسازی 10 هکتار زمین در حاشیه شهر را به طرح توسعه امامزاده اختصاص داد تا درآمد ناشی از فروش آن صرف خرید و تخریب خانه‌های اطراف امامزاده شود.هرچند که طرح توسعه با تخریب چند خانه شروع شد اما با اعتراض مردم محلی و رسانه ها فعلا متوقف شده است
حالا نیز دردولت تدبیرو امید علرغم تاکید مسئولان بازهم درهفته گذشته بخش هایی از بافت تاریخی مورد تعرض جدی قرارگرفت. آنگونه که روایت شده است، بخش‌هايي از مجموعه تاريخي محله خرمشاه يزد شامل قسمتي از ساختمان مجموعه و نارنجستان مجاور ساباط آن تخريب شده است.
اين تخريب به وسيله يك دستگاه لودر و به صورت غيرمجاز از سوي یک نهاد نامشخص صورت گرفته است.اگرچه اهالی این منطقه می گویند این تخریب از سوی شهرداری صورت گرفته است اما یک مقام مسئول در شهرداری یزد با رد این این حواشی به وجود آمده به پرگار گفت:این تخریب ها بیشتر توسط اهالی منطقه خرمشاه صورت گرفته است.
البته شواهد عینی نشان می دهد که هدف از اين تخريب، تبديل قسمتي از مجموعه خرمشاه به مغازه و واحد‌هاي تجاري براي درآمدزايي بيشتر بوده است.
این در حالی است که اين مجموعه تاريخي شامل حسينيه، مسجد، آب انبار و حوض‌خانه از سوي فردی به نام "محمد علي مرادخرمشاهي" وقف شده و به ثبت ملي نيز رسيده است.
خرمشاه از آبادی‌های قديمي و سرسبز شهر يزد بوده كه هم اكنون جزو محلات قديمي داخل شهر يزد محسوب مي‌شود.حسينيه، مسجد و آب انبار خرمشاه(دوره قاجار)، آب انبار اصغر آقا(دوره پهلوي)، آب انبار بهرام يزدي(دوره پهلوي)، درب مهر(دوره قاجار)، آب انبار صحرايي خرمشاه(اوايل پهلوي)، زيارتگاه گشتاسب بهرام(قاجار) از عناصر شاخص اين محله است
مدیرکل میراث فرهنگی یزد با اشاره به اینکه امکان حفظ و مرمت فضای تاریخی گسترده این استان با اعتبارات محدود دولتی امکانپذیر نیست، ادامه داد: ورود بخش خصوصی و سایر دستگاههای مجری به حوزه حفظ، احیا و مرمت اماکن و بناهای تاریخی با رعایت استانداردها و قوانین، یکی از برنامه‌های کاری اداره کل میراث فرهنگی یزد است.
وی در ادامه فرآیند احراز صلاحیت و تفویض وظایف به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی را زمان بر دانست و تصریح کرد: روند رو به رشد ورود گردشگران خارجی به استان یزد علاقه و اشتیاق بخش خصوصی را برای ورود به این عرصه افزایش داده است.
شرافت با بیان اینکه هماهنگی با اداره اوقاف استان یزد برای مرمت و احیاء بناهای تاریخی وقفی صورت گرفته است، یادآور شد: براساس این توافق که در پی توافق سازمان میراث فرهنگی و سازمان اوقاف و امور خیریه صورت گرفته است، سرمایه گذاران بخش خصوصی برای ورود به حوزه مرمت، احیاء و بهره برداری از اماکن تاریخی وقفی باید به اداره میراث فرهنگی یزد مراجعه کنند.مدیرکل میراث فرهنگی یزد تصریح کرد: در حال حاضر 8 پروژه مربوط به اماکن تاریخی استان یزد توسط بخش خصوصی در حال انجام است.
وی گفت : بیش از 600 بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی در استان یزد وجود دارد که بخش عمده‌ای از این اماکن تاریخی قابلیت واگذاری به بخش خصوصی را دارد.
***رویکرد جدید و جداگانه نسبت به بافت تاریخی
درهمین حال ،حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور در پاسخ به این پرسش که میراث‌فرهنگی چه برنامه کلانی برای جلوگیری از تخریب بافت‌های تاریخی در نظر دارد و آیا اقدامات سازماندهی شده برای فرهنگسازی و مقابله با تخریب‌ها عملیاتی شده یا خیر، می‌گوید: درحال‌حاضر همکاری‌های نسبتا خوبی در مجموعه شهری، استانداری و مدیران میراث‌فرهنگی یزد شکل گرفته است. چنانچه قرار شده با همکاری سازمان نوسازی و بهسازی بافت‌ها، خانه‌ها و بافت تاریخی یزد سر و سامانی جدی بیابد.
طالبیان می گوید: همانطور که بسیاری از مدیران کشور معقتدند که حفاظت از بافت و خانه‌های تاریخی را نهادهای متولی و شهری به‌تنهایی نمی‌توانند انجام بدهند بنابراین لازم است، رویکرد جدید و جداگانه‌ای نسبت به بافت‌های تاریخی داشته باشیم.به‌اعتقاد معاون میراث‌فرهنگی کشور، درحال‌حاضر حفاظت از بافت تاریخی یزد بدون کار کارشناسی امکانپذیر نیست و به‌طور دقیق نمی‌توان گفت که راه برون‌رفت از مشکلات این بافت چیست.
او می گوید: هم‌اکنون برنامه‌ریزی‌ها انجام شده تا جلسات مختلفی به‌صورت کارگاه با حضور صاحبنظران و افرادی که به مقوله حفاظت از میراث‌فرهنگی علاقمند هستند به‌همراه متخصصان، سازمان‌های مردم نهاد، ارگان‌های شهری و یک هیات فنی از میراث‌فرهنگی برگزار شود تا گام‌های جدیدی در جهت رویکردی که دنیای امروزی نسبت به بافت‌ها دارد برداشته شود.
بافت تاریخی یزد یکی از منسجم‌ترین و زیباترین بافت‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود که پرونده ثبت میراث‌جهانی آن نیز سالهاست که درحال آماده‌سازی است. با این وجود در این چند سال اخیر به‌دلیل سهل‌انگاری و کوتاهی برخی مدیران شهری این بافت به چالش‌های بسیاری کشیده شده است.