شاید کمتر کرمانی بداند که یکی از عادل‌ترین و موثرترین حکام کرمان زنی بوده به نام ترکان خاتون که در زمان حکمرانی وی بر کرمان، این خطه به یکباره شاهد تحولی عظیم می‌شود، بسیاری از آب انبارها، قنات‌ها و بناها و راه‌های استان کرمان در زمان این حاکم مقتدر احداث می‌شود و امنیت و فرهنگ در کرمان رونق می‌گیرد بطوریکه کرمان به یکی از مراکز اصلی علم و ادب و معماری تبدیل می‌شود.
وی از سلسله حاکمان قراختایی در کرمان محسوب می‌شده که از سال 655 تا 681 بر این سرزمین حکمرانی کرد و بسیاری از مدارس، کاروانسراها و البته مساجد کرمان در زمان او احداث شد.
زنی که فرهنگ و ادب کرمان را متحول کرد
در کنار خدمات گسترده‌ای که وی در کرمان انجام داد می‌توان به دوراندیشی علمی و فرهنگی وی اشاره کرد که موجب رونق فرهنگ و ادب و مذهب در کرمان شد وی نخستین دانشگاه کرمان و یکی از اولین دانشگاه‌های ایران را بنا نهاد که هم اکنون به گنبد یا قبه سبز در کرمان شهرت یافته است.
این بنا که به یکی از زیباترین بناهای کرمان شهرت داشته است یکی از عظیم‌ترین بناهای این شهر محسوب می‌شده بطوریکه وقتی کرمان به اشغال انگلیس‌ها در آمد سایکس که کنسولگری انگلیس را در کرمان بنا کرد از این بنا به عنوان یکی از عجایب معماری کرمان یاد کرده بود.
وی در خاطراتش از این بنا به عنوان بنایی با ارتفاع 50 پا یاد می کند که نمای بیرونی آن دارای کاشی کاری سبز رنگ بوده است.
این بنا که با شماره ثبت 124 در لیست آثار ملی جای گرفته متاسفانه بر اثر زمین لرزه‌ای دچار خسارت شدید می‌شود و پس از آن تاکنون هیچ یک از مسئولان شهر کرمان سراغی از این بنا نگرفته و مرمتش نکرده اند.
قسمت‌هایی که از این بنا همچنان به جا مانده از جمله زیباترین آثار معماری ایرانی محسوب می‌شوند و در دانشگاه‌های کشورهای مختلف به عنوان زیباترین اثر بجا مانده با الهام از سبک کاشی کاری مورد بحث قرار می گیرد.
زهرا زیبا قلم، به عنوان یکی از محققان تاریخ کرمان که در این خصوص تحقیقاتی انجام داده به خبرنگار مهر می‌گوید: این بنا توسط بانوی کرمان تکمیل شده است.
وی افزود: نخستین خشتهای این بنا در زمان سر سلسله قراختاییان در کرمان بنا شد و در واقع براق حاجب، مؤسس این سلسله در سال 630 هجری قمری ساخت این بنا را آغاز کرد و اما پس از مرگش ساخت بنا با دستور ترکان خاتون حاکم محبوب مردم کرمان ادامه یافت.
زیباقلم افزود: بدون شک شهر کرمان بسیاری از داشته‌هایش را در تاریخ مدیون این حاکم است به طوری که در زمان او علم آموزی و ادب و فرهنگ و کشاورزی در کرمان رونق گرفت و یکی از بزرگترین اقدامات ترکان خاتون احداث قنات بود که موجب آبادانی کرمان و رونق کشاورزی شد.
وی افزود: بنای گنبد سبز که به واقع یکی از نخستین دانشگاه‌های ایران محسوب می‌شود در ابتدا در مجاورت آرامگاه حکام قراختایی و برای توجه به آرامگاه آنان بنا شد اما کاربری آن چیزی جز مدرسه و مرکز علمی نبود بطوریکه ترکان خاتون شرایط را برای حضور دانشمندان و علما برای انتقال دانش به دیگران در این مرکز فراهم کرد و آن را گسترش داد.
قبه سبز بدیع ترین اثر دارای معرق کاری در ایران است
وی ادامه داد: استاد پیرنیا یکی از اساتید تاریخ معماری ایران زمین گنبد سبز کرمان را به عنوان قدیمی ترین معرق ایران می شناخته است و کاشیکاری این گنبد را منحصر به فرد و در رتبه نخست هنر کاشیکاری ایران می دانسته است.
وی با اشاره به اینکه طبق فرضیه‌ای این بنا قدیمی‌ترین معماری کاشیکاری ایران است، گفت: بدون شک حفاظت و حراست از این بنای منحصر به فرد بسیار ضروری و از لحاظ گردشگری و آکادمیک الزامی است اما متاسفانه کمترین توجه هم به این بنا در سالهای اخیر صورت نگرفته است.
درخواست از استاندار کرمان برای احیاء قدیمی ترین مرکز علمی کرمان
این محقق باستانشناسی با اشاره به دید گسترده استاندار فعلی کرمان در خصوص مرمت و رونق آثار تاریخی و گردشگری در کرمان گفت: امیدوارم ایشان درک کند که این بنا بسیار غنی‌تر و منحصر به فردتر از بسیاری دیگر از بناهای کرمان است و اگر این بنا بار دیگر با ان عظمتش در کرمان بنا شود می‌تواند قطب گردشگری ایران شود.
وی افزود: اما با وجود داشته‌هایش در بنا قفل است و کمتر کسی از آن بازدید می‌کند زیرا اصولا برای مردم کرمان ناشناخته است و حتی افرادی که هم جوار این بنا زندگی می‌کنند کمترین آگاهی از تاریخ و جایگاه این اثر منحصر به فرد ندارند.
وی گفت: ما ارگ بم و راین و بازار گنجعلیخان را داریم اما هنوز خبر نداریم گنج حقیقی تاریخ ایران در قبه سبز نهفته است این بنا بسیار ارزشمند است و جایگاه علمی و فرهنگی غنی کرمانیان را نشان می‌دهد اما جایگاهی در تورهای گردشگری و افکار مردم کرمان ندارند.
زیباقلم افزود: اگر استاندار کرمان بازدید از این بنای تاریخی را آغاز کند و دستور ساماندهی و رونق گردشگری را بدهد و رسانه‌ها نیز تنها تاریخچه آن را برای مردم بیان کنند مردم پس از سال‌ها از حکومت ترکان خاتون بر کرمان بار دیگر به خود افتخار می کنند که چنین حکام دور اندیشی و دانشمندی داشته است.
وی ادامه داد: شاید از استانداران غیربومی کرمان خیلی انتظار نمی‌رفت که به بناهای مانند قبه سبز و تاریخشان اهمیت دهند اما استاندار کنونی کرمان بزرگ شده همین محله‌های تاریخی کرمان است و امیدواریم راه حکام تاریخ کرمان را ادامه دهد و بنای بازسازی مجدد این بنا را با همکاری و همراهی مردم فراهم کند.
وی ادامه داد: بازسازی این بنا مدتهاست به دست فراموشی سپرده شده و در حال نابودی و فراموشی است.
زیباقلم گفت: این بنای بزرگ در قلب تاریخی شهر کرمان شامل سالن اجتماعات، ساختمان حکومتی، دانشگاه و مقبره حاکان قراختایی بوده است که در طول 30 سال حکومت ترکان خاتون بنا شده است اما زمین لرزه، حفاری‌های غیر مجاز سالهای دور و بی‌توجهی‌های سالهای معاصر از این بنا چیزی باقی نگذاشته است.
وی گفت: ترکان خاتون در واقع از محبوب ترین حکام کرمانی بود که عصر جدید را در کرمان بنا کرد و هم اکنون نیز مقبره وی در مجاورت همین بنای گنبد سبز بسیار مورد توجه مردم کرمان قرار دارد.
تاریخ شفاهی کرمان فراموش شده است
محمد قاسمی سرایانی، کارشناس باستانشانی نیز به اهمیت تاریخی این بنا اشاره کرد و گفت: در بسیاری از استان‌های کشور شاهد این هستیم که متولیان میراث فرهنگی از هر دلیلی که بتواند تاریخ شهر را با علم اندوزی و فرهنگ و ادب پیوند بدهد استفاده می کنند و به مرمت و معرفی این آثار می پردازند.
وی افزود: به جرات می توان گفت که هیچ استانی بنایی مانند قبه سبز ندارد که اثبات کند که از قرن هفتم هجری قمری تمدن سرزمینشان آنچنان توسعه یافته که به دنبال سیستم توزیع آب، احداث مدرسه و بالاتر از سطوح مدرسه بوده اند.
وی بیان کرد: متاسفانه هیچ برنامه تدوین شده ای برای انتقال فرهنگ و میراث گذشتگان به نسل جدید تا کنون در دستور کار قرار نداشته و میراث شفاهی ما در حال فراموشی است.
قاسمی گفت: قبه سبز در کنار اهمیت و نوع معماری منحصر به فرد دارای تاریخی شفاهی است که مایه افتخار کرمان است اما مورد توجه قرار نگرفته است.
وی تصریح کرد: کرمانیها از تاریخ شهرشان آنچنان اطلاع دقیقی ندارند حتی از یکی از مخوف ترین وقاع تاریخ که در همین شهر کرمان و دو صده های اخیر روی داده کسی اطلاعی ندارد و نسبت به فاجعه آقا محمد خان بی توجه هستند.
وی گفت: در کنار اهمیت تاریخ شفاهی قبه سبز این مجموعه از معماری منحصر به فرد و بدیعی برخوردار بوده است که متاسفانه بر اثر زمین لرزه دچار خسارت شده و در مراحل بعد حکم رانی در کرمان حتی برخی حاکمان در این مجموعه به جستجوی گنج پرداختند و برخی از قسمتها را از بین بردند.
وی گفت: قبه سبز بنایی به ارتفاع 50 پا بوده که ساخت آن در گذشته بدون امکانات، اعجاب انگیر و نشانه عظمت تمدن کرمان دارد.
قاسمی به کاشی کاری، گچ بری و حتی طلا کاری در این مجموعه اشاره کرد و گفت: بسیاری از این داشته‌ها به دلیل همین بی‌توجهی‌ها از بین رفته است.
وی گفت: بسیاری از اطلاعاتی که ما از قبه سبز داریم بنا به یادداشت‌های سایس انگلیسی است و عکس‌هایی است که از این مجموعه گرفته شده است، اگرنه مستندسازی دقیقی حتی در زمان کنونی هم از این مجموعه صورت نگرفته است.