مصرف‌کنندگان بزرگ دیگر از جمله کشورهای عضو OECD و چین نیز برنامه‌های مفصلی برای ایجاد ذخایر راهبردی انرژی به خصوص نفت دارند.
کشورهای بزرگ تولیدکننده گاز نیز برای حضور فعال در تجارت گاز و تضمین پایداری عرضه گاز در بازار جهانی ذخیره‌سازی گاز طبیعی را در دستور کار قرار داده و برنامه‌های مفصلی برای این کار ترتیب داده‌اند.
ایران، به عنوان کشوری که در مجموع نفت و گاز، صاحب بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربوری متعارف دنیا محسوب می‌شود هنوز تاسیسات ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز را به میزان لازم برای تاثیرگذاری روی تجارت نفت و گاز جهان در اختیار ندارد.
بهره‌برداری از مخزن ذخیره‌سازی نسبتا کوچک سراجه قم و پس از آن مخزن ذخیره‌سازی شوریجه در دو سال اخیر طلیعه ورود ایران به این حوزه راهبردی محسوب می‌شود. طلیعه‌ای که از یک برنامه قابل اتکای ذخیره‌سازی راهبردی با تکیه بر مطالعات وسیع در این حوزه نوید می‌دهد.
برای اطلاع از برنامه کشور برای ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز با علی وطنی به گفت‌وگو نشستیم. وطنی معاون علمی و پژوهشی معاونت علمی و فن‌آوری رئیس جمهور و مدیر اجرایی طرح کلان ملی ذخیره‌سازی زیر زمینی نفت و گاز است.
در کارنامه وی مسئولیت‌هایی چون مدیرکل دفتر امور پژوهشی وزارت فرهنگ و آموزش‌عالی، عضو شورای گسترش آموزش‌عالی، معاون امور پژوهشی معاونت منابع انسانی و آموزش وزارت نفت، مدیرکل دفتر امور پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، رئیس دانشکده نفت آبادان، رئیس اداره مهندسی و طرح های شرکت ملی گاز ایران به چشم می‌خورد.
وی همچنین عضو کار گروه تدوین نقشه راه فناوری صنایع بالا دستی صنعت نفت بوده است.
فارس: به عنوان سؤال اول بفرمایید در کشور چه طرح‌هایی در زمینه ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز در حال اجرا است؟
وطنی: ابتدا باید توضیح بدهم که ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز در کشورها در زیرزمین انجام می‌شود و به طور عمومی با ذخیره‌سازی نفت و فرآورده در مخازن سطح‌الارضی که ظرفیت پایینی دارد متفاوت است. ذخیره‌سازی راهبردی درباره نفت خام، فرآورده‌ها و گاز طبیعی انجام می‌شود.
در حال حاضر اولین طرح کلان ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز در مخزن سراجه قم در حال بهره‌برداری است و در 8 ماه گرم سال روزانه به طور متوسط 8 میلیون متر مکعب گاز در این مخزن ذخیره می‌شود و در پیک مصرف زمستان روزانه 24 میلیون مترمکعب از آن گاز برداشت می‌شود.
این کار برای جبران کمبودها در شهرهای بزرگ و جلوگیری از قطع گاز در شهرهایی مانند تهران و قم مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین دلیل در زمستان سخت گذشته در تهران و قم با قطعی گاز مواجه نشدیم.
چند مخزن دیگر تخلیه شده در دست مطالعه هستند. یکی از این مخازن، مخزن شوریجه در خانگیران و نزدیکی شهر سرخس است. سال گذشته مطالعات این مخزن پایان یافت و با اجرای عملیات فنی دومین مخزن ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز ما محسوب می‌شود. دو مخزن دیگر ذخیره‌سازی دیگر گاز در دست مطالعه هستند که یکی از آنها در نزدیکی شیراز است که به مخزن احمدی شهرت دارد و مطالعه امکان‌سنجی آن به وسیله شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی پایان یافته است.
در حال حاضر یک پروژه کلان راهبردی ملی از زیرپروژه‌های طرح کلان ملی ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت و گاز که به تصویب شورای عالی عتف رسیده است و توسط دانشگاه تهران تحت عنوان امکان‌سنجی ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز در مخزن قزل‌تپه استان گلستان در حال انجام است.
فارس: به ذخیره‌سازی راهبردی نفت اشاره کردید. این کار معمولا در مصرف‌کنندگان بزرگ انجام می‌شود. مساله ذخیره‌سازی راهبردی نفت در کشور نفت‌خیزی مانند ایران موضوعیت دارد؟
وطنی: در زمینه نفت استحضار دارید که اگر چه دارای ذخایر زیرزمینی نفت فراوانی هستیم اما اگر به هر دلیلی در شرایط بحرانی با مشکل تولید یا انتقال نفت خام مواجه شویم چه برای مصارف داخلی و چه برای صادرات مشکل جدی خواهیم داشت.
به عنوان مثال در حال حاضر روزانه 1.9 میلیون بشکه نفت در پالایشگاه‌های داخلی مصرف می‌شود و از طرف دیگر 4.25 میلیون بشکه سهمیه تولید نفت ما در اوپک است و می‌توانیم نزدیک به 2.5 میلیون بشکه نفت صادر کنیم. اگر تولید نفت خام با مشکلات عملیاتی مواجه شود آیا ذخیره نفت خام برای تأمین نفت خام مورد نیاز پالایشگاه‌ها داریم؟ یا نفتی برای صادرات برای اجرای تعهدات نسبت به خریداران داریم؟
لذا ضرورت ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت چه به لحاظ اجرای تعهدات و داشتن توان رویارویی با نوسانات قیمت نفت در تعاملات بین‌المللی کاملاً احساس می‌شود به همین دلیل ما مخازن سطح‌الارضی در مبادی صادرات نفت خام داریم اما هیچ مخزن راهبردی ذخیره نفت خامی در کشور نداریم.
بر اساس مذاکره با شرکت پایانه‌های نفتی ایران، حدود 10 میلیون بشکه ظرفیت ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت خام در حاشیه جنوبی کشور به منظور تضمین صادرات ایجاد خواهد شد. علاوه بر آن به دلیل مسائل پدافند غیرعامل ضرورت دارد علاوه بر تأسیسات سطح‌الارضی، تعدادی مخزن زیرزمینی راهبردی برای فرآورده‌های نفت خام هم ایجاد کنیم.
خوشبختانه بر اساس بند 14 ابلاغیه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، افزایش ذخایر راهبردی نفت و گاز به منظور اثرگذاری بر بازار جهانی نفت و گاز به ویژه میادین مشترک مورد تأکید قرار گرفته است. بدون اغراق تنها بندی از سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی که با طرح‌های مصوب شورای عالی عتف ارتباط دارد همین بند است.
فارس: برنامه آینده کشور درباره میزان ذخایر راهبردی نفت مشخص شده است؟
وطنی: ذخیره‌سازی نفت، گاز و فرآورده‌های نفتی از جمله اقدامات راهبردی است که دستیابی به فن‌آوری آن مهم‌تر از میزان ذخایر است.
دلیل این مسأله آن است که در این قبیل مطالعات فن‌آوری‌های مرتبط با کشف مخازن مناسب دارای قابلیت ذخیره‌سازی مشخص می‌شود، تجهیزات و دستگاه‌های مورد نیاز ذخیره‌سازی مشخص می‌شود. روش‌های برداشت مجدد از ذخایر مشخص می‌شود، تضمین ماندگاری نفت خام و فرآورده‌های نفتی و گاز در مخازن زیرزمینی و آشنایی با ساختار مخازن به منظور جلوگیری از هدرروی آن مشخص می‌شود و انواع فن‌آوری‌هایی که برای تأسیسات تزریق، برداشت، پالایش مجدد و بهره‌برداری و انتقال و همه موارد مربوط به مخازن از جمله حفاری، بهره‌برداری، تأسیسات سر چاهی در این فرآیند مدنظر قرار می‌گیرد.
به دلیل داشتن ذخایر نفت و گاز تضمین برای تأمین دسترسی منابع نفت وگاز در شرایط بحرانی از قبیل جنگ یا هر دلیل دیگری برای کشور اهمیت زیادی دارد. بسیاری از مخازن گازی کشور مشترک است و باید دائماً از آن گاز برداشت کنیم. در فصول سرد سال گاز مصرف می‌شود و در فصول گرم اگر بتوانیم گاز را ذخیره کنیم تولید گاز از میادین مشترک را کاهش نخواهیم داد تا همسایگان آن را برداشت کنند.
نکته مهم در این ارتباط آن است که این قبیل طرح‌ها باید با همکاری بین چند دانشگاه انجام شود و در وهله بعد شرکت‌های بهره‌بردار علاوه بر همکاری بین دانشگاهی باید همکاری دانشگاه و صنعت را ساماندهی کنند.
نکته بعدی اجرای طرح‌های کلان ملی مصوب شورای عالی عتف است و نکته آخر اینکه شرکت ملی گاز، شرکت ملی نفت و دیگر شرکت‌های مسئول مشتاق هستند تا نتیجه مطالعات ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز توسط دانشگاه‌های محوری و همکار به پایان برسد تا حفاری چاه‌ها و نصب تأسیسات تزریق، تولید، بهره‌برداری و انتقال گاز را آغاز کنند.
در ضمن نگاه پدافند غیرعامل و پیوست فرهنگی آثار و تبعات اجرای این طرح‌ها با محوریت شورای عالی عتف در این طرح ملی مورد توجه قرار می‌گیرد.
فارس: وضعیت دانش فنی ذخیره‌سازی در کشور چگونه است؟ در این باره هم نقشه راهی وجود دارد؟
وطنی: برای دانش فنی ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت یا گاز باید دانش فنی شناخت و انتخاب مکان‌های مناسب را تدوین کنیم. این دانش فنی درباره نفت در حال حاضر در کشور کامل نیست.
تدوین دانش فنی آماده‌سازی مکان‌های ذخیره‌سازی نفت و گاز را نداریم. فرآیندهای ذخیره‌سازی نفت و گاز را باید استخراج کنیم. دانش فنی تأسیسات سر چاهی ذخیره‌سازی نفت و گاز با هم متفاوت است. این موارد باید تدوین شود.
دانش فنی بهره‌برداری و انتقال نفت و گاز از محل مخازن ذخیره به واحدهای عملیاتی باید تکمیل شود. دانش فنی بهره‌برداری از مخازن ذخیره‌سازی گاز نیز مهم است. در این مخازن یا آب یا گاز یا هر دو مورد وجود دارد. دانش فنی نحوه خالص‌سازی گاز و نفت بعد از بهره‌برداری باید تدوین شود. رطوبت‌زدایی و نم‌زدایی از گاز، انتقال گاز، توپک‌رانی هوشمند خطوط لوله و امثال آن هم نیاز به فن‌آوری و دانش فنی دارد.
این موارد هنوز در کشور محقق نشده است اما اینکه توان دسترسی به این دانش را داریم یا نه باید بگویم اگر چه دانش فنی این مراحل مدون نشده است اما عملیات ذخیره‌سازی و موارد مرتبط با آن در کشور وجود داشته است.
در اجرای چنین طرح کلان ملی در صورت لزوم هیچ محدودیتی برای استفاده از توان شرکت‌های خارجی وجود ندارد. باید نقشه راه و اسناد راهبردی ذخیره‌سازی را تدوین کنیم.
فارس: آیا طراحی لازم برای دسترسی به این دانش فنی انجام شده است؟ آیا قرار است این دانش فنی در حد نیازهای کشور باقی بماند یا از آن فراتر برود و صادرات تجهیزات یا دانش فنی مد نظر قرار بگیرد؟
وطنی: خیر. محدود به نیازهای کشور نخواهیم ماند. مثلاً اگر قرار است دانش فنی مکان‌یابی را در مغارهای نمکی، سنگی یا مصنوعی به دست بیاوریم ، حسب نزدیکی این قبیل مخازن به مبادی مصرف، کار روی آنها را به ما تحمیل می‌کند و اگر این مخازن در نزدیکی شهرهای پرجمعیت و یا مصرف بالا نباشد باید مطالعات فنی و اقتصادی روی آن انجام شود و حتی‌الامکان در نزدیکی خطوط لوله برای گاز و پالایشگاه‌ها و سواحل برای نفت مکان یابی شود.
مشکل اصلی مکان‌یابی و بحث مخزن است چون موارد دیگر از جمله حفاری و تأسیسات و امثال آن مشخص است. پس هدفگذاری اولیه ما توسعه دانش فنی و فن‌آوری برای تأمین نیازهای ملی و در درجه بعدی نظر به اینکه هیچ کدام از کشورهای همسایه یا اعضای اوپک دارای ذخایر استراتژیک زیرزمینی نفت و گاز نیستند، صادرات این فن‌آوری ارتقا و افزایش توان فن‌آوری ایران و قدرت چانه‌زنی کشور در مواجهه با شرکت‌های بزرگ خارجی نفت و گاز را در پی خواهد داشت و منجر به ارتقای جایگاه ایران در اوپک و GECF خواهد شد. در آن صورت ایران قادر خواهد بود با کشورهای صنعتی برای ذخیره‌سازی نفت و گاز رقابت کند.
فارس: این پروژه تاکنون چه میزان پیشرفت داشته است؟ چالش‌های اجرا چه بوده‌اند؟
وطنی: اولاً طرح کلان ملی ذخیره‌سازی نفت و گاز مصوب کمیسیون انرژی شورای عتف است. حدود 12 درصد از اعتبار مربوط به این طرح از سوی شورای عالی عتف در اختیار دانشگاه تهران و امیرکبیر قرار گرفته است.
در مرحله اول یک کلان پروژه تحت عنوان پیش امکان سنجی ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز در مخزن قزل تپه در استان گلستان در حوزه ذخیره‌سازی گاز و 5 پروژه در حوزه ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت با شرکت‌های بهره‌بردار به تصویب رساندیم و همچنین برای انجام 2 پروژه در خصوص پیوست فرهنگی ذخیره‌سازی زیرزمینی در حوزه نفت و گاز و 2 پروژه با عنوان تدوین سند راهبرد ملی توسعه فناوری ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت و گاز به توافق نهایی رسیدیم و با توجه به میزان اعتبار دریافتی، پروژه‌ها به اجرا درآمد که بحمدالله 2 پروژه با عناوین پیوست فرهنگی ذخیره‌سازی زیرزمینی در مخزن قزل تپه و پروژه تدوین نقشه راه فناوری ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت به اتمام رسیده‌اند و کلان پروژه پیش امکان‌سنجی در مخزن قزل تپه تا ماه آینده به اتمام خواهد رسید و 2 پروژه سند ملی نیز با پیشرفت‌های بسیار مناسب در حال پیگیری است.
شرح خدمات جامع ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت را نیز در قالب 4 فاز و 32 محور به تصویب رساندیم و در حال تهیه جزییات محورها هستیم.
نکته مهم درباره مخزن قزل تپه آن است که 45 سال پیش دو حلقه چاه اکتشافی و مطالعاتی در آنجا حفر شده و اطلاعات ما خیلی قدیمی است. بر اساس همان اطلاعات ابعاد، توان و امکان ذخیره‌سازی در این مخزن را باید مشخص کنیم. در این مرحله حدود 1 میلیارد تومان سرمایه‌گذاری شده اما حفاری هر حلقه چاه 30 میلیارد تومان هزینه دارد.
بنابراین تدوین دانش فنی این مراحل این امکان را برای شرکت ذخیره‌سازی گازی طبیعی و شرکت پایانه‌های نفتی فراهم می‌کند که برای سرمایه‌گذاری با اطمینان بیشتری اقدام کنند.
بنابراین اولین چالش کمبود داده‌ها است که باید به طرق مختلف با استفاده از امکانات موجود و مطالعه تطبیقی و مدلسازی بر این چالش فائق شویم. این کار را، معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت نفت، شورای عالی علوم، تحقیقات و فن‌آوری و دانشگا‌ه‌هایی از جمله دانشگاه تهران و دانشگاه امیرکبیر دنبال می‌کنند.
چالش بعدی، منابع مالی است اگر بتوانیم با شرکت‌های بهره‌بردار به توافق برسیم که منابع مالی به صورت وام در اختیار دانشگاه‌های درگیر در این طرح قرار بگیرد، پس از تأیید مطالعات انجام شده توسط شرکت‌های بهره‌بردار، این منابع مالی عودت داده شود می‌توانیم مسائل مالی را مدیریت کرده و این چالش را پشت‌سر بگذاریم.
چالش سوم عملیات است. در عملیات حفاری، یکی از چالش‌ها دستگاه‌های حفاری و تجهیزات است. این چالش درباره خرید دیگر تجهیزات مرتبط نیز در حوزه‌های دستگاه‌های الکترونیکی، مکانیکی و مواد شیمیایی نیز وجود دارد.
باید با عزم ملی با این قبیل طرح‌های ملی برخورد کنیم و با مدیریت جهادی در کوتاه‌ترین مدت، بهترین کیفیت و رعایت استانداردها و کمترین قیمت آن را عملیاتی کنیم.
فارس: به نظر شما از جایی که قرار داریم چقدر طول می‌کشد تا اولین ذخیره‌سازی‌ها را در حوزه نفت خام محقق کنیم؟
وطنی: ما در زمینه گاز دو مخزن ذخیره‌سازی را در اختیار داریم و به لحاظ عملی مشکلی نداریم. این دو مخزن یعنی سراجه و شوریجه در اوج شرایط تحریم عملیاتی شده‌اند.
موضع ما تدوین دانش فنی است تا در شرایط متفاوت بتوانیم از آن استفاده کنیم. ما به فن آوری پیچیده هسته‌ای با عزم ملی دسترسی یافتیم و فن‌آوری ذخیره‌سازی زیرزمینی نفت و گاز با همه چالش‌ها قابل دسترسی است. بحث زمانبندی قیمت و استاندارد در کنار چالش‌ها و تحریم‌ها مدنظر ما قرار دارد. کنفرانس ذخیره‌سازی گاز را هم در همین راستا به زودی برگزار می‌کنیم.
فارس: هدف از برگزاری و برنامه‌های این کنفرانس چیست؟ انتظار چه دست‌آورد مشخصی از برگزاری این کنفرانس دارید؟
وطنی: این همایش را در 30 و 31 اردیبهشت ماه 93 برگزار می‌کنیم با یک شرکت برای اجرا تفاهمنامه امضا کردیم با 114 دانشگاه و 290 شرکت مرتبط مکاتبه کردیم.
از شرکت‌های بین‌المللی از جمله KBB آلمان و گاز پروم روسیه و Ital Gas storage ایتالیا برای همکاری و حضور در همایش دعوت کردیم و انتظار داریم با دستاوردهای ملی و بین‌المللی در خصوص ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز بیشتر آشنا شویم.
در یک کلام در دولت جدید رویکرد جدیدی در خصوص نحوه ورود به طرح‌های کاربردی آغاز شده است. در این راستا طرح‌های تحقیقاتی مورد نیاز جامعه در دستور کار قرار می‌گیرد و تجاری‌سازی فن‌آوری مدنظر است.
با توجه به کمبود منابع باید اعتبارات را به صورت بهینه مصرف کنیم این یک نگاه علمی و عملی به اقتصاد مقاومتی است. اجرای این طرح‌ها منجر به اشتغال مولد و بهبود کلی سطح زندگی و معیشت مردم می‌شود. در این کار از ظرفیت مردم، محققان و جوانان استفاده می‌کنیم.
فارس: به عنوان سؤال آخر معاونت علمی و فن‌آوری ریاست جمهوری دو ستاد در حوزه انرژی تشکیل داد که یکی از آنها ستاد نفت، گاز و زغال سنگ و دیگری ستاد بهینه‌سازی مصرف انرژی. آخرین وضعیت این ستادها چطور است و برنامه‌های جدی آنها آغاز شده است یا نه؟
وطنی: در میان اولویت‌های الف نقشه جامع علمی کشور 3 زمینه تعقیب نشده بود یکی از آنها توسعه فن‌آوری‌های نفت و گاز و زغال سنگ و بهینه‌سازی مصرف انرژی در تولید و مصرف و انتقال بود.
در 26 اسفند 92 علاوه بر 2 ستاد یاد شده، ستاد جدیدی با عنوان ستاد توسعه فن‌آوری‌های راهبردی صنایع دریایی به عنوان چهاردهمین ستاد راهبردی در معاونت علمی و فن‌آوری ریاست جمهوری تشکیل شد.
طی این چند سال بر اساس مطالعات شرکت بهینه‌سازی مصرف انرژی و دیگر سازمان‌ها جایگاه ایران را که در شدت مصرف انرژی 17 برابر کشور ژاپن بود تغییر دادند و به 9 برابر کاهش دادند. یعنی نمی‌توان فقط تولید را افزایش داد مصرف نیز باید کنترل شود.
در همه تجهیزات صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی دانش فنی عموماً از خارج از کشور آمده است و با راه‌اندازی ستاد توسعه فن‌آوری و نوآوری صنایع نفت و گاز در مرحله انتخاب طرح‌هایی هستیم که مطالعات پژوهشی آنها به اتمام رسیده، صنعت نفت سرمایه‌گذاری لازم برای مطالعات را انجام داده‌اند و نتایج مطالعات آماده شده، برخی از آنها مرحله توسعه فن‌آوری را پشت سر گذاشته‌اند و حتی ساخت نمونه نیز در بعضی از آنها اتفاق افتاده است.
ما در حال شناسایی و تشکیل شرکت‌های دانش بنیان بخش خصوصی هستیم تا 4 شرکت اصلی وزارت نفت اولویت‌های اصلی خود را به ستاد توسعه فن‌آوری معاونت علمی اعلام کنند. با تأمین منابع مالی از طریق تأمین خطوط اعتباری شرکت‌ها را در این اولویت‌ها فعال خواهیم کرد. از اسفند ماه خط اعتباری منابع به مبلغ بیش از 1.5 میلیارد تومان تأمین شده است.
در عین حال تفاهمنامه‌ای بین معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارت نفت منعقد شده است و شرکت ملی نفت و ملی گاز اعتباراتی را در صندوق مشترکی برای حمایت از طرح‌های کاربردی تدوین دانش فنی و توسعه فن‌آوری اختصاص خواهند داد. مبلغی را هم معاونت علمی در این صندوق واریز خواهد کرد و طبق مکانیزم صندوق‌های ریسک‌پذیر از مطالعات پشتیبانی خواهد کرد. امیدواریم سال 93 شاهد تصویب تعدادی از طرح‌های فن‌آوری نفت و گاز، زغال سنگ، بهینه‌سازی و دیگر ستادها باشیم.