نهضت یا جنبش تنباکو یکی از اولین تکانه‌های جدی ملت علیه دولت ایران بود. برای اولین بار بود که ملت ایران در سطحی سراسری به رفتاری دولتی اعتراض کرد و در این اعتراض، اقشار مردمی تاثیر گذار بودند. فشار اجتماعی چنان شد که دولت عقب نشینی و امتیاز را لغو کرد.
قرارداد رژی از امتیازاتی است که پس از سفر سوم ناصرالدین شاه قاجار در سال 1269 ه.ش به ماژور جرالد تالبوت داده شد. بر اساس این قرارداد، خرید و فروش توتون و تنباکو منحصر به تالبوت می‌شد. تالبوت شرکت رژی را تاسیس کرد و در فرآیند اخذ امتیاز به خود شاه نیز 25 هزار لیره رشوه داد و مقرر شده بود هر سال 15 هزار لیره به جیب ناصری واریز کند.
برای ارزیابی جایگاه روحانیت در این نهضت باید از سویی عناصر تشکیل‌دهنده آن را شناخت و از سوی دیگر جایگاه روحانیت در این حرکت وسیع اجتماعی را دریافت. اگر مشروطه را نقطه عطفی در تاریخ ایران بدانیم، نهضت تنباکو مقدمه شکل‌گیری آن بود. پیش از مشروطه، دولت در ایران وضعیتی اقتدارگرا داشت. نظریه سلطانی، حاکم را سیطره‌ای تمام می‌بخشید و جامعه چونان موجودی منفعل می‌نمود. اعتراضاتی که بر اثر گرانی یا قحطی می‌شد، سریع فراموش می‌شد و خدشه‌ای در نظم حاکم ایجاد نمی‌کرد.
با گسترش ارتباط ایران و تمدن قدرت یافته غرب و شکست وجدان ایرانی از دولت‌های استعماری، شاهان ایرانی برای رسیدن به ثروت چوب حراج بر ایران زدند. بازرگانی و اقتصاد ایران شکست خورد و شاهان با بستن مالیات‌های گزاف، هزینه سفرهای خارج را تامین کردند. دوره ناصری و پس از آن، مظفری اوج این دوره بود. تحریم تنباکو آغازی بر پایان این دوران بود و آفتاب مشروطه پس از این فلق طلوع کرد. با نگاهی به عبارت تحریم تنباکو می‌توان دو عنصر اصلی آن را یافت. بخش اول عبارت، اشاره به نهاد دین دارد و بخش دوم از نهاد اقتصاد خبر می‌دهد. کل حرکت را می‌توان در یک جمله کوتاه چنین خلاصه کرد؛ تحریم تنباکو از سوی روحانیون در حمایت از اعتراض ایرانیان.
نگاهی جزئی‌تر به این حرکت اما خبر از وضعیت این دو نهاد در تاریخ ایران دارد. شکست اقتصاد ایران به خاطر نبود حمایت دولت از سویی و از سوی دیگر، ارتباط نهاد دین و اقتصاد با جامعه ایران دست به دست هم داد تا ملت ایران به شکل مدرن در آید. آگاهی ناشی از تماس ایرانیان با غرب و نیز ترویج این آگاهی جدید از دیگر عناصر این طلوع فرخنده بود. در کنار این عنصر ـ که خود حائز اهمیت است ـ جایگاه روحانیت اهمیت ویژه ای دارد. روحانیت علاوه بر مبلغان گفتمان دینی، پیوندی میان نظر و عمل ایجاد کردند.
مردم ایران در سال‌های آخر دوران قاجار، زبان روشنفکران را نمی‌فهمیدند. رسانه دامنه‌ای محدود داشت و سواد مردم پایین بود. آگاهی سنتی اما از حیات برخوردار بود. مردم از طریق روحانیون پیام خود را به دولت می‌دادند و زندگی‌شان را با تاسی به ایشان جهت می‌دادند. به بیان دیگر روحانیون زبان مردم را می‌فهمیدند و مردم نیز سمت و سوی حرکت خویش را از روحانیون می‌گرفتند.
با دقت در جایگاه روحانیون در واقعه رژی می‌توان آنها را به عنوان معماران ایران جدید قلمداد کرد. همواره از عنصر بسیج‌گر روحانیون در ایران جدید سخن گفته شده و ایران مدرن را محصول کار روشنفکران قلمداد کرده‌اند. فتوای میرزای شیرازی کلید را در تاریخ ایران چرخاند و ایرانیان برای اولین بار در برابر دولت جائر، یک پیروزی اساسی به دست آوردند. بدون این حرکت روحانیون شاید شاهان هنوز بر جهل گذشته حاکم بودند.
مکاتبات سیدجمال‌الدین اسدآبادی را با میرزای شیرازی در تحریم تنباکو اثرگذار دانسته‌اند. اسدآبادی سودای اتحاد جهان اسلام در مقابل استعمار را داشت. «[سیدجمال‌الدین اسدآبادی] طی اقامت در هندوستان و مصر، ضرورت اقدام برای بیداری مسلمین و اتحاد آنها را دریافت و بعد به پاریس و مسکو رفت و آنجا نیز در مبارزه با استعمار اهتمام بسیار به جا آورد.»
سیدجمال‌الدین اسدآبادی در نامه مشهور خود به میرزای شیرازی در جریان تنباکو به دغدغه‌های تجار در جهت دفاع از اقتصاد ملی پرداخته است. روحانیت با توجه به درک تاریخی و زنده خود از اقتضائات ایران جنبش‌های ستم‌ستیز ایران را مورد حمایت قرار می‌دادند.
میرزای شیرازی از طریق نایب‌السلطنه نامه‌ای به شاه فرستاد و وی را از بابت آن‌که اتباع خارجه را در امور کشور آزاد گذارده، مورد انتقاد قرار داد و اجرای انحصاری تنباکو به اجنبی را که به استعمار اقتصاد ایران می‌پرداخت، «از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهیه و موهن استقلال دولت و نظام مملکت و موجب پریشانی رعیت دانست.» تنی چند از روحانیون ارشد علیه امتیاز انحصار تنباکو به میدان آمدند.
سیدجمال‌الدین اسدآبادی نامه مشهور دیگری به میرزا حسن شیرازی مجتهد طراز اول در نجف نوشت و از او خواست این امتیاز را محکوم کند، این همراهی روشنفکری در جریان رژی در جهت منافع تجار قرار داشت و باعث می‌شد آگاهی از دو سوی تجدد و سنت، موتور ملت را برای تغییر روشن کند.
شیخ حسن اصفهانی کربلایی نقش روحانیت در آغاز و پیروزی نهضت تنباکو را در گزارش‌های دست اول خود برجسته دانسته است. او اعتقاد دارد «معلوم است که چاره درمان این‌گونه دردهای عمومی مملکت ایران، علمای ملت‌اند.»
در یکی از خونین‌ترین سرکوب‌های سیاسی ـ که شاید اولین سرکوب‌های سیاسی ایران بود ـ هفتاد معترض در صحن شاه‌چراخ و در اعتراض به قرارداد رژی کشته شدند. «حاج میرزا جواد مجتهد در تبریز نقش واسطه دولت با تجار و اصناف را ایفا و به دولت ابراز کرد در صورت تداوم امتیاز، نامه وی نمی‌تواند نظم عمومی را تضمین کند. به دلیل اهمیت تجارت تنباکو در تبریز، جنبش ضدرژی در این شهر بسیار گسترده و پرهیاهو شد و به درگیری خونین انجامید.» مقاومت در اصفهان به آنجا کشیده شد که یکی از معتبرترین تجار اصفهان، حاضر به فروش محصول خود به رژی نشد و تمام آن را به آتش کشید.
نجس شمردن تنباکو در اصفهان از سوی
آقا نجفی، روحانی پرنفوذ شهر زمینه صدور فتوای مشهور میرزای شیرازی دانسته
شده است. سرانجام میرزای آشتیانی فرمان تحریم تنباکو و تیر خلاص قرارداد
رژی را صادر کرد. شایعه حضور میرزای آشتیانی در خانه معین التجار یک روز
قبل از صدور فتوا و نیز تبعید وی به قزوین نشانه در هم تنیده‌شدن تجار و
روحانیون در زمان تحریم تنباکو بود.
جلسات مشترک روحانیون و تجار در آینده
نیز ادامه یافت. تجار که متضررین اصلی قرارداد رژی بودند، واسطه روشنفکران و
روحانیون و تقویت‌کننده حلقه فشار مدنی علیه دربار در جریان تحریم تنباکو
بودند.
«همکاری موثر روحانیت در جنبش رژی و همکاری گسترده آنها با تجار و پراکندن این مسائل در بین مردم، زمینه‌های بروز جنبش وسیع‌تر و همه‌جانبه‌تر مشروطیت را فراهم ساخت و پیروزی جناح‌های موثر در این شورش، تجربه‌ای موفق برای قدم‌های بعدی آنها شد.»
قیام تنباکو جایگاه بسیار مهمی در تاریخ مبارزات سیاسی ایران دارد و شاید به حق یک انگلیسی آن را پاشیدن تخم افکار انقلابی در ایران خوانده باشد و جایگاه روحانیت در این فرآیند را می‌توان به عنوان معماران ایران مدرن ارزیابی کرد.