به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، اگر
در خانواده یا جمعیتی احیاناً بی دانشی سر زند تقصیر یا قصور را به هر
صورت و کیفیتی که باشد متوجۀ پیران و عقلای قوم می دانند که در ایفای وظیفه
و راهبری و ارشاد قوم و قبیله تعلل و کوتاهی ورزیده جوانان و ناپختگان را
به صراط مستقیم سعادت و نیکبختی دلالت و راهنمایی نکرده اند.
در چنین موقع ظرفا و نکته سنجان تمام مقصود و منظور را در یک جمله خلاصه کرده می گویند: ماهی از سر گنده گردد نی از دم.
اما ریشۀ این مثل و مصراع:عقلای
قوم و راهبران و پیشوایان اجتماعی وظیفه دارند که در میان طبقۀ جوانان به
دلالت و ارشاد بپردازند. آنها را موعظه کنند و پند و اندرز دهند تا افکار و
عواطف خود را به سوی عوامل و جهاتی که موجب تضعیف عقول و گنجینه داری شود
معطوف ندارند.
طبقۀ معمر و مجرب به منزلۀ سر ماهی یعنی مغز متفکر
هستند که اگر احیاناً گندیده شود و از کار افتد در چنین مواقع هوسها و
تمایلات جوانان و ناپختگان زنجیر غرایز را پاره می کنند و آنچه خاطرخواه
آنهاست انجام می دهند.
بر عهدۀ عقلای قوم است که کاری کنند تا
جوانان و ناپختگان محرومیت و ناکامی خویش را از رهگذر گرایش به صنعت و هنر
جبران کنند:"چنان که دختران زشت سیما با کوشش و تلاش و پشتکار خستگی ناپذیر
هنرمندان و صنعتگران درجۀ اول می شوند و کچلها همیشه زرنگتر از اقران و
امثال خود از آب درمی آیند و بالاخره آنچه از آن فشار خاطرات به وسایل نبوغ
و ابتکار جبران نشد محرومیت و آزار حقارت در نزد شخص ریشه می داوند و اگر
به صورت اول یعنی بیماریهای هیستری و صرع یا به صورت دوم نبوغ و ابتکار و
هنرمندی و اشتهار درنیامد به صورت بیماریهای بدبینی و فحاشی به مردم و حسد و
کینه توزی و بخل و ضنت درمی آید."
با بیان توضیح و ملاحظه که به
طور ایجاز و اختصار ذکر شد مقصود این است که عقول دوم یا عقول بیدار که
همان عقلای قوم هستند وظیفه دارند عقول اول یعنی جوانان ناپخته و خام را از
رهگذر ارشاد و موعظه نگذارند از صراط مستقیم تفکر و تعقل که رهنمون بشری
است منحرف شوند و راه عصیان و تمرد و سرکشی را در پیش گیرند.
وقتی بزرگتر ها خطا کنند وای به حال بقیه...
مولانا می فرماید : ماهی از سر گنده گردد، نِی ز د ُم
و این گروه که از آن یاد کردیم آن را چون این می فهمد که ماهی نه از قسمت د ُم بلکه از ناحیه ی سر است که می گَندد ( که به خودی خود معنایی غیر عادی دارد و با علم جانور شناسی نیز نمی خواند ). این نادرستی در خواندن و دریافتن، نتیجه ی کم توانی خط فارسی در نمایاندن صدای حروف است.
معنی اصلی این ضرب المثل آن است که ماهی از سمت سر خود رشد می کند و بزرگ می شود ( گُنده می شود ) و نِی ( که گیاهی است که در کنار رودخانه و دریا می روید ) از قسمت پایین خود که در درون آب قرار دارد قوی و کلفت می شود.
آریا ادیب