صنایع دستی و سوغات خراسان شمالی معرف فرهنگ و آداب و رسوم این دیار

به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران بجنورد، بجنورد مركز خراسان شمالی با سوغات آبنیات معروف به شكر پنیر نیز است كام مسافران خود را شیرین كرده و هرگاه از این شهر نامی برده می‌شود.

آبنبات بجنورد یا شكرپنیر را از خمیر كش‌ داده شده شكر كه موجب سفید شدن رنگ آن می‌شود، تولید می‌كنند.

این خمیر را از قالب‌های مخصوص و در اندازه‌های دو سانتیمتر مكعبی عبور می‌دهند و پس از خشك شدن در كمتر از یك ساعت در پاكتهای پلاستیكی نیم تا یك كیلوگرم بسته‌بندی و به بازار عرضه می‌كنند.

خمیر آبنبات به مغز گردو، مغز پسته، هل، دارچین، پودر لیمو، كنجد و سایرمواد مغذی و معطر نیز آغشته و آبنبات‌هایی به همین نام به بازار عرضه می‌شود.

آبنبات بجنورد در استانهای مجاور خراسان شمالی به ویژه خراسان رضوی بازار مصرف خوبی دارد.

سفره كردی، لباس های محلی، قالی، گلیم، چارق پشتی و قالیچه های مرغوب تركمنی، قره قوروت، كشك و انگور در بجنورد قالیچه و 'خرسگ'، جاجیم، نمد، پوستین، خشكبار و سیب بهاره در شیروان، چادر شب روئین، حوله دستی در اسفراین، كلاه كركی جاجرمی در جاجرم، جل و زیور آلات اسب اصیل تركمن و كشمش و آجیل از دیگر سوغات خراسان شمالی هستند.

كشك، قره قروت، ماست خشك و انواع خشكبار نظیر گردو و كشمش سوغات شهرستانهای فاروج، شیروان، مانه و سملقان، بجنورد، جاجرم و گرمه را تشكیل می دهد.

كشمش بیدانه كه از انگورهای مرغوب تولید می شود سوغات شهرستانهای شیروان و فاورج است و انگور كلاهداری كه تا عید نیز در سردخانه ماندگاری دارد شیرین و قرمز رنگ است و سوغات پرطرفدار شهرستان بجنورد است.

صنایع دستی خراسان شمالی به عنوان بخشی از جاذبه گردشگری استان كه هر ساله مسافران زیادی را پذیرا است، جایگاه خاص خود را دارد.

تولیدات صنایع ‌دستی در این خطه با توجه به ‌زیست قومیت‌های مختلف كرد، ترك، تركمن، تات و فارس در استان از تنوع چشمگیری برخوردار است.

گلیم‌بافی، زیلوبافی، سفره كردی، پلاس، پاپوشهای سنتی، چارق دوزی، ساخت و سازهای سنتی، رنگرزی سنتی و دوخت لباسهای محلی و نمدمالی از جمله صنایع دستی تولید شده دراستان است.

گلیم، نوعی فرش پرزدار است كه با درگیری تار و پود به یكدیگر ایجاد می شود و از جمله قدیمی ترین زیراندازها است كه محققان سابقه هفت هزار ساله برای آن تخمین می زنند.

الیاف استفاده شده در این زیرانداز عمدتا از نوع طبیعی بوده و بیشتر برای زیر انداز یا تزئین به كار می رود.

طرح گلیم های تولیدی در این خطه متاثر از فرهنگ سنتی و محیط جغرافیایی طبیعی بافندگان است و در بیشتر روستاهای استان هنگام بافت از نقشه استفاده نمی شود و از نقوش ذهنی كه دارای تنوع بیشتری هستند، استفاده می شود.

گلیم های تولیدی این خطه دارای بافت یكر و دورو هستند و كاربری آنها به عنوان روفرشی، رومیزی، جوال، خورجین، پادری، كناره، گلیم زیرانداز، گلیم تزیینی مانند تابلو، رختخواب بند، كوله پشتی، رومبلی، كفش و كیف زنانه، جوراب، دستكش و چاروق و زانو بند مرسوم است.

سفره كردی، رایج ترین هنر عشایر كرد، بافت نوعی گلیم به نام سفره كردی است كه بازگو كننده داستان زندگی بافنده است.

این هنر مختص به خراسان و از بافته های منحصر به فرد زنان كرد عشایر این خطه است كه در شهرستانهای بجنورد، مانه و سملقان، شیروان، فاروج و اسفراین رواج دارد.

سفره كردی در ابعاد مختلف به نقشهای بسیار زیبا و با مضامین و مفاهیم عمیق كه ریشه در باورهای این منطقه دارد، از جنس پشم بافته می شود.

نقش های به كار رفته در این دست بافته ها نیز دارای تنوع بسیاری بوده كه عمدتا شامل نقش های انتزاعی گیاهی، حیوانی و نقوش هندسی و بر اساس سه شكل مربع، مثلث و دایره است.

جاجیم بافی، جاجیم دست بافته ای ضخیم شبیه پلاس یا گلیم كه راه راه و رنگین است و مانند سایر دست بافته ها به عنوان زیرانداز استفاده می شود و جنس آن عمدتا از پشم انتخاب می شود.

رنگ و نقش جاجیم متنوع و نمادهایی مانند جوان بودن بافنده و امید به آینده ای روشن را دربر دارد.

فرش و قالیچه تركمن، فرش تركمن هنر دست زنان تركمن خراسان شمالی است كه در منطقه مرزی و تركمن نشین 'جرگلان' بجنورد و شهرستان مانه وسملقان رواج دارد و نقش های بسیار زیبا و خاص آن چشم را نوازش می دهد.

عمدتا نقش های فرش تركمن از لحاظ شكل هندسی و شكستگی خطوط، خاص مردم كوچ نشین است كه به صورت ذهنی و در انواع طرحهای تركمن یموتی، شانه ای، آغال، چهار قاب، 'غزال گز' و قاشقی بافته می شود.

یكی دیگر از دست بافته های زیبا كه توسط زنان تركمن بافته می شود پشتی های تركمنی است كه شامل دو قسمت پلاس و قسمت پرزدار است.

پشتی تركمنی بسیار شبیه قالیچه است و رنگهای آن بیشتر چهار رنگ قزل، طلایی، قره و آق است و نقوش جای گرفته در آن را گلچه و قره نقش می خوانند.

چاروق دوزی، چاروق به نوعی پای افزار و یا كفش اطلاق می شود كه از پوست تهیه شده و آنرا با ریسمانهای ضخیم و بلندی به پا می بندند.

این پاپوش سنتی استان خراسان شمالی از زمانهای بسیار دور مورد استفاده مردم این منطقه بود.

چاروق با ویژگیها و ظاهر خاصش از گذشته های دور در مناطق شمال شرقی ایران از جمله بجنورد متداول بوده و با توجه به وجود ساكنان كرد و ترك می توان این پای افزار سنتی را متعلق به این منطقه دانست.

نساجی سنتی نیز با زندگی مردم این سرزمین گره خورده است و علی رغم افول این هنر در سطح كشور در استان خراسان شمالی با منسوجات نظیر چادرشب در شهرستانهای جاجرم و اسفراین همچنان كم و بیش تولید می شود.

چوخه از دیگر صنایع دست باف در استان خراسان شمالی كه در دهه های اخیر این هنر دستی نیز رو به خاموشی گراییده است.

این دستبافته از پشم بره یا شتر تهیه و پس از آماده شدن پشم و تبدیل پشم به نخ تابیده از طریق پودگذاری بر روی دار زمینی تولید می شود.

چوخه به عنوان جلیقه، لباس كشتی (پالتوی چوخه)، پاتابه، كت و شلوار به كار می رود و به علت نوع آب و هوای سرد و شرایط اقلیمی، مردان، چوخه را به عنوان لباس زمستانی استفاده می كرده اند.

معمولا جوانان و پهلوانان ایل كه عموما ورزشكار و سختكوش بوده اند سفارش پالتوی چوخ را می دادند و این لباس را به عنوان پوشش خاص این ورزش در هنگام مبارزه كشتی به تن می كردند.

كشتی محلی باچوخه در خراسان شمالی كه با گذشت زمان همچنان در این استان رونق دارد بر گرفته از این لباس است.

جوراب بافی نیز از دیگر هنرهای دستی در خطه شمال خراسان به خصوص گستره خراسان شمالی است كه بیشتر مورد استفاده اقوام چادرنشین بوده و به جوراب كركی شهرت دارد نخ این هنر دستی از از پشم گوسفند تهیه می شود.

كلاه كركیTمعروف ترین هنرهای دستی در خراسان شمالی به خصوص در منطقه جاجرم در جنوب غربی این استان است كه با ثبت آن در یونسكو به جرگه هنرهای ایرانی پیوسته و شهره جهانی بخود گرفته و نام این كلاه از جنس كرك است و به علت داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به كلاه گوشی نیز معروف است.

نمدمالی، نمد مصنوعی است كه بر اثر درگیری و تراكم پشم و كرك در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شود.

این مصنوع در منطقه راز و جرگلان بیشتر به چشم می خورد و زمینه آن خودرنگ بوده و به رنگهای كرم و قهوه ای تولید شده و در نگاره های جای گرفته در آن نیز از رنگ قرمز استفاده می شود.

هنگام نقش اندازی در نمد از تصاویر و موتیفهای هندسی و همچنین حركات حلزونی استفاده می شود و از نمد برای تهیه كلاه، پالتو و زیر انداز استفاده می كنند.

رودوزی های سنتی، رودوزی سنتی هنر آراستن پارچه های ساده با بهره گیری از نخهای الوان با كمك سوزن و قلاب است.

هنرمندان به مدد بخیه های ظریفی كه بر منسوجات ساده می نشانند تلفیق زیبایی از صبر و شكیبایی و هنر را به نمایش می گذارند.

رودوزی های سنتی یكی از گسترده ترین شاخه های هنرهای سنتی است و در خراسان شمالی با توجه به تنوع قومیتها از جمله كرمانج و تركمن این هنر از جایگاه مناسبی برخوردار است.

از انواع دوختهای این خطه گلدوزی روی پوستین، روی چاروق، ملیله دوزی و منگوله بافی، یراق دوزی و ابریشم دوزی، زنجیره دوزی، دوختهای كردی این منطقه، سنبله دوزی، زری دوزی و نوار دوزی را می توان نام برد.

زیورآلات سنتی، زیور آلات مكمل لباسهای سنتی و بومی بوده و معرف آداب، رسوم، عادات و سنن و فرهنگ مردم استان است و در مراسم عروسی و جشن و شادمانی اسب عروس نیز با زیورآلات خاص تزیین می شده است.

هنرمندان تركمن خراسان شمالی با استفاده از طلا، نقره، قلع، فیروزه، یشم، عقیق مهره ها و نگینهای شیشه ای رنگی با ابزاری چون سندان، چكش، سمباده، سوهان، انبردست، سیم چین و مته و با ذوق و مهارت خاصی، ضمن حفظ ویژگیها و اصالتهای منطقه به خلق این آثار هنری مشغول هستند.

ساخت سازهای سنتی، از آنجا كه موسیقی به عنوان یكی از اركان مراسم، جشنها و آیینهای مختلف در فرهنگ بومی، مذهبی و ملی این استان جایگاه ویژه ای داشته، ساخت سازهای سنتی همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده و حضور هنرمندان كمالگرا و مبتكر در ساخت سازهای ایرانی بخوبی مشهود است.

از سازهای بومی و رایج در خراسان شمالی می توان به سازهای دو تار، سه تار، دهل و سرنا، دایره، كمانچه و قشمه اشاره كرد.

ساز قشمه جزو سازهای اصیل استان است كه دارای هفت بند در بالا و یك بند در زیر است و بدنه نی آن از جنس چوب ساخته می شود.

جنس این سازها غالبا از چوبهای گردو، سنجد، توت و افرا بوده و در ساخت ملزومات آنها نیز از موادی چون استخوان و شاخ قوچ استفاده می شود.

رنگرزی سنتی، رنگین كردن الیاف یا پارچه های ابریشمی، پشمی، كرك و پنبه را با استفاده از مواد طبیعی كه منشا گیاهی یا حیوانی دارند با كمك روشهای قدیمی و كاملا سنتی رنگرزی می گویند.

به تبع رونق دستبافته های متنوع در خراسان شمالی و وجود شرایط اقلیمی مساعد و وجود بافت گیاهی متنوع در منطقه و همچنین رونق دامداری در آن این هنر صنعت در این استان از پیشینه بسیاری برخوردار است.

رنگرزی سنتی، با وجود تفاوتهایی كه در مناطق مختلف وجود دارد، دارای فرمول مشخصی است و حاصل تجربه صدها ساله مردمان این مرز و بوم است كه همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند.

منبت چوب، در استان خراسان شمالی با توجه به شرایط مساعد اقلیمی و تنوع بافت گیاهی و امكان تهیه انواع چوب در این استان به ویژه در دهكده رویین اسفراین این هنر از رونق خاصی برخوردار بوده است.

از دیگر رشته‌های صنایع دستی در خراسان شمالی می‌توان به سفالگری، تذهیب، نگارگری (میناتور)، منبت‌كاری، چلنگری، آهنگری، مسگری، قلم‌زنی، جلدسازی سنتی، رنگرزی سنتی، نقاشی روی چرم، پارچه و شیشه سرامیك و انواع سوزندوزی اشاره كرد.

هم اكنون صنعتگران خراسان شمالی در بیش از 60 رشته صنایع دستی مشغول به فعالیت هستند/س