سازه هاي ۴۰۰۰ ساله آبشارهاي شوشتر +عکس

به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، شوشتر از شهرهاي استان خوزستان در جنوب غربي ايران است اين شهر در دامنه هاي رشته کوه زاگرس واقع شده و بر اساس سرشماري منطقه اي در سال ۱۳۹۰ جمعيتي معادل ۲۰۱ هزار نفر دارد فاصله مسير زميني اين شهر از اهواز، مرکز استان ۸۵ کيلومتر و از تهران ۸۳۱ کيلومتر است.

عبدا... مستوفي در نزهة القلوب مي نويسد: برخي اصل واژه شوشتر را ششدر احتمال داده اند و اين به دليل آن است که اين شهر داراي ۶ دروازه بوده است.

شوشتر از زمان ساسانيان تا ابتداي دوره پهلوي در اغلب دوره هاي تاريخي مرکز استان خوزستان بوده و در سال ۱۳۰۳ شمسي در پي شيوع بيماري و با دستور رضا خان آلاشتي(پهلوي) مرکز استان خوزستان (استان ششم ايران) از شوشتر به ناصري (اهواز) منتقل شد.

در شوشتر ۱۷ مجموعه باستاني گمانه زني شده و تمامي اين محوطه ها به ثبت ملي رسيده است يکي از اين آثار «مجموعه سازه هاي آبي» است که در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹(۵ تير ماه ۱۳۸۸) در نشست سالانه کميته ميراث جهاني يونسکو در شهر سويل اسپانيا با احراز ايندکس ۱،۲و۵ با عنوان نظام آبي تاريخي شوشتر يا (Shushtar Water Structure) به صورت يکجا به عنوان دهمين اثر ايران در فهرست ميراث جهاني يونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسيده است. حکيم ابوالقاسم فردوسي داستان ساخته شدن پل بند شادروان شوشتر را اين گونه توصيف مي کند:

همي برد هر سو برانوش را

بدو داشتي در سخن گوش را

يکي رود بُد پهن در شوشتر

که ماهي نکردي بر او بر گذر

برانوش را گفت گر هندسي

پلي سازي آن جا چنان چون رسي

که ما باز گرديم و آن پل به جاي

بماند به دانايي رهنماي

سازه هاي آبي شوشتر مجموعه اي به هم پيوسته از پل ها، بندها، آسياب ها، آبشارها، کانال ها و تونل هاي عظيم هدايت هستند که در ارتباط با يکديگر کار مي کنند بناي اوليه اين سازه ها در دوران هخامنشيان تا ساسانيان براي بهره گيري بيشتر از آب ساخته شده است در سفرنامه مادام ژان ديولافوا باستان شناس نامدار فرانسوي از اين مجموعه به عنوان بزرگ ترين مجموعه صنعتي پيش از انقلاب صنعتي ياد شده است. ابن بطوطه جهانگرد مشهور عرب نيز مي نويسد: وقتي اعراب ايران را فتح کردند آبشارهاي شوشتر را جزو عجايب هفتگانه جهان مي دانستند.

... از ميدان مرکزي شهر به سوي زيارتگاه «مقام صاحب» پيش از رسيدن به پل گرگر به ساباط ورودي آبشار که در گويش محلي «توف بليتي» ناميده مي شود وارد مي شوم، ساباط راهرويي دراز و مسقف است که دو طرف آن کارگاه سنتي حريربافي و شمدبافي ديده مي شود در سراشيبي راهروي ساباط صداي توفنده آب به گوش مي رسد و پس از گذر از آن به مجموعه اي از ساختمان هاي پيچ درپيچ با سقف کوتاه برمي خورم کف اين اتاق هاي تودرتو معبر آب ساخته شده که آب زلال به سرعت در آن ها در جريان است همه معابر کف اتاق ها به حوضچه اي منتهي مي شود. در کف اين حوضچه چرخ پره اي چوبي بزرگي وجود دارد که با فشار آب ورودي به حوضچه مي چرخد اين چرخ اهرم سنگين آسياب را مي چرخاند و سنگ بزرگ آسياب نيز گندم را به آرد تبديل مي کند.

پس از اتاق هاي تودرتوي آسياب آبي به محوطه آبشارهاي «توف بليتي» مي رسم اساس سازه سنگي آبشارها تونل هايي دست کند(دست ساز) است که در دو طرف سد سنگي رودگرگر ساخته شده است اين تونل ها آب را از پشت سد به اين سوي سد جاري مي سازند و از ارتفاع ۶۵ متري به رود مي پيوندند.

همه محوطه آبشارها و سازه هاي آسياب از سنگ خارا و ملات آهک و ساروج ساخته شده واتاق هاي تودرتوي محوطه نيز از حجاري سنگ ها و ديواره هاي سنگي رود ساخته شده اند.

مجموعه سازه هاي آبي شوشتر و آسياب هاي آبي با توجه به زمان ساخت آن ها که به زمان ساسانيان نسبت داده مي شود، از شاهکارهاي فني و مهندسي در جهان است اين شاهکار هم در ايران و هم در جهان بي نظير است و همه ساله جهانگرداني از سراسر جهان براي بازديد از اين مجموعه شگفت  به شوشتر سفر مي کنند در طول سال نيز پژوهشگران سازه هاي سنگي باستاني و محققين سازه هاي آبي تاريخي به شوشتر سفر مي کنند و به پژوهش در ساختار مهندسي مجموعه آبشارهاي شوشتر و محوطه هاي باستاني «گرگر» مي پردازند.

راهنماي گردشگري «توف بليتي» از حضور گردشگران و پژوهشگران از سراسر جهان در محوطه باستاني آبشارها خبر مي دهد و مي گويد: اين مجموعه از همه کشورهاي دنيا بازديد کننده دارد و هر سال يک ميليون نفر گردشگر خارجي را جذب مي کند.

وي از برگزاري کلاس هاي آموزشي يونسکو و موسسات علمي و دانشگاه هاي اروپايي وآمريکايي درمحوطه هاي باستاني «توف» نيز خبر مي دهد و مي گويد: باستان شناسان انگليسي و کانادايي برخي کلاس هاي سازه هاي آبي باستاني را در «توف بليتي» برگزار مي کنند و مجموعه آب بندها، آبگيرها، کانال هاي انتقال آب و مجراهاي شتاب دهنده حرکت آب براي چرخاندن آسياب هاي آبي براي انگليسي ها و آمريکايي ها شناخته تر است تا ايراني ها.

مرعشي تمامي سطح ۵ هکتاري مجموعه آبشارهاي شوشتر را کلاس درس مي داند و مي افزايد: تاکنون بيش از ۵۰ کتاب و بيش از ۱۰۰ پايان نامه درباره سازه هاي آبي شوشتر نگاشته شده که اغلب توسط پژوهشگران خارجي تدوين شده و حتي ترجمه نشده است بنابراين کاملاً مشخص است که اين محوطه باستاني که قدمتي بيش از ۴ هزار سال دارد، در جهان بيشتر از ايران شناخته شده است. راهنماي گردشگري «توف بليتي» گردشگران اين محوطه را بيش از 1.3 ميليون نفر در سال مي داند و مي افزايد:بسياري از هيئت هاي خارجي صرفاً براي بازديد از «توف بليتي» از اروپا به خوزستان سفر مي کنند و پس از بازديد از چغازنبيل و محوطه باستاني شوش به اجراي پروژه هاي آموزشي- تحقيقاتي در مجموعه آبشارها مي پردازند.

در جنوب محوطه آبشارها پلکان سنگي دست سازي احداث شده که بيش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارهارا به نقاط مسکوني مشرف به مجموعه متصل کرده است. «هرودت» (زاده ۴۸۴ - مرگ ۴۲۵ پيش از ميلاد)نيز در 2 هزار و 500 سال پيش اين پلکان را هزا رساله دانسته است و سنگ نوشته هايي در مسير آن مشاهده مي شود که بيانگر قدمت باستاني آن است. در مسير پلکان اتاق هايي تعبيه شده که محل استقرارنگاهبانان سازه هاي آبي است قدمت اين اتاقک ها نيز بيش از ۴ هزار سال تخمين زده شده و معماري و نيز سقف کوتاه آن مؤيد اتاق نگهبان بودن اين اتاقک هاست.

اين اتاقک ها ويژگي مهم ديگري هم دارد و آن پنجره هاي موازي و روبه روي دهانه آبشارهاست و گويي اين پنجره هاي سنگي را فقط براي نگاهباني و ديد در شب و روز دهانه هاي آبشار تعبيه کرده اند.

به موازات مجراي شتاب دهنده آب ورودي به آسياب هاي آبي اتاقک هايي ساخته شده که از حجاري سنگ و صخره هاي شني است اين اتاقک ها را شوادون يا همان شبستان مي گويند و در گذشته محل استراحت آسيابانان در روزهاي گرم تابستاني شوشتر بوده است اين اتاقک ها علاوه بر پنجره هاي کوچک که در ديواره هاي آن ساخته شده، در سقف نيز پنجره هايي رو به بالا دارد چينش اين پنجره ها نيز به گونه اي است که آسيابان علاوه بر نظارت بر چرخ سنگي بزرگ آسياب، ميزان و سرعت آب ورودي به مجراي شتاب دهنده آب را نيز ببيند و علاوه بر آن بر کار کارگران«گندم ريز»، «آرد بر» و «سبوس جمع کن» هم نظارت کند. «شوادون» تا چند سال پيش محل تفريح و شب نشيني هاي مردم شوشتر هم بوده و پذيراي خانواده ها در شب هاي طولاني زمستان هاي خوزستان به شمار مي رفته است.

راهنماي معرفي سازه هاي باستاني آبي از لزوم احداث مرکز ملي سازه هاي آبي در شوشتر به گزارشگر ما مي گويد: اگرچه پايگاه ميراث جهاني سازه هاي آبي تاريخي شوشتر با همکاري سازمان علمي فرهنگي سازمان ملل (يونسکو) تشکيل شده و کارشناسان رشته هاي باستان شناسي، معماري و سازه هاي سنگي در حال مطالعه و پژوهش هاي کاربردي در محوطه باستاني «توف بليتي» هستند اما با توجه به حضور کارشناسان باستان شناسي، مردم شناسي، هيدرولوژي و هيدروليک سازه هاي آبي از سراسر جهان در شوشتر ضرورت احداث مرکز ملي سازه هاي آبي احساس مي شود و اين مرکز در واقع مرکز جذب گردشگر و محقق خواهد بود و به معرفي اين سازه  ارزشمند تاريخي خواهد پرداخت.