صدقه، کاری انسانی و اسلامی
صدقه دادن اگرچه نوعی کار «انسانی» است اما در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب و تشکیل کمیته امداد با آیه و حدیث گره خورده ماهیت «اسلامی» یافته است. هر انسانی در اسلام چند وظیفه مالی دارد. در این میان دو وظیفه واجب شمرده شده که لزوما باید به حاکم یا مراجع تقلید داده شوند تا در امور مشخص خرج شوند (خمس و زکات) و نوع دیگری از صدقه که تحت عنوان انفاق هم خوانده شده معمولا به صورت مستقیم میان شهروندان صورت می‌گیرد. این کار که عنوان فقهی مستحب به آن داده شده در سال‌های اخیر و با پیچیده شدن زندگی‌ها به دست نهادهای متصدی همچون کمیته امداد یا سازمان‌های غیردولتی خیریه صورت می‌گیرد.
تعریف و تقسیم‌بندی صدقه
صدقه بنا به تعریف چیزی است که انسان آن را به قصد قربت از مال خود خارج می‌کند. واژه صدقه از «صدق» گرفته شده که در اصل، نقطه مقابل «کذب» است. «صدق» همچنین به معنای «کامل از هر چیز» نیز به‌کاررفته است. در این چارچوب صدقه نشانه راستی و درستی ایمان به خدا و تعالیم او یا راستی باطن فرد تفسیر می‌شود.
گفته شد که صدقه از یک منظر به دو نوع واجب و غیرواجب تقسیم می‌شود. صدقه واجب میزان مشخصی دارد اما در مورد صدقه مستحب میزانی معلوم نشده است. ریالی باشد یا میلیاردی؛ آنچه مهم است نفس کمک به دیگران است.
شواهدی از تاکید اسلام بر صدقه
در مورد تاکید اسلام بر سنت صدقه جای هیچ تردیدی نیست. کلمه صدقه 9 بار در قرآن ذکر شده است؛ مثلا در آیه 60 سوره توبه آمده است که «انما الصدقات للفقراء». به علاوه باید دانست که این موضوع تحت عناوین دیگری همچون انفاق هم در قرآن آمده است. این تاکید از یک زاویه دیگر هم قابل‌فهم است. از آنجا که در قرآن داستان صاحبان بوستانی آمده که چون سوگند یاد کردند از میوه‌های باغ برای تهیدستان سهمی نگذارند، عذاب الهی بر سرشان آمد و باغ آنان سوخت و از آنجایی که در احادیثی از پیامبر و امام باقر آمده شرط ملقب شدن به عناوینی مانند مومن راستین و شیعه، صدقه دادن و کمک به فقراست. البته اسلام در کنار نهاد صدقه، نهادهای دیگری چون قرض‌الحسنه را هم برای کمک به نیازمندان جامعه نهاده است. به این ترتیب این سوال ایجاد می‌شود که چه نیازی به وجود این تعداد نهاد برای کمک به فقرا بوده است؟
چرا نهادهای کمک به دیگران در اسلام به وفور دیده می‌شود؟
نخستین جوابی که می‌توان به این سوال داد رسالت اجتماعی اسلام است. اسلام از زمره ادیانی است که علاوه بر سعادت دنیای فردی انسان‌ها به خوشبختی اجتماعی آنان هم اهمیت می‌دهد و چنین تعالیمی دارد که «مسلمان نیست کسی که در همسایگی او فردی سر گرسنه بر بالین بگذارد.» درعین‌حال نمی‌توان انباشت تجربه تاریخی را هم نادیده گرفت.
در طول تاریخ از بدو ظهور اسلام تاکنون اولا اقشار ضعیف به دلیل این‌که دستیابی به حقوق خود را در اسلام می‌دیدند به اسلام رویکرد بیشتری داشتند و از آن طرف فشار حکومت‌های دیگر بر مسلمانان یا ناکارآمدی حکومت‌های جوامع اسلامی باعث می‌شد اقشار ضعیف مالی در میان مسلمانان بسیار باشند و از این زاویه، میزان توجه اسلام به نهادی چون صدقه قابل توضیح است.
چگونه باید صدقه داد؟
نیک است بدانید که اسلام در مورد این وظیفه هم فقط به بیان حکم کلی مثل وجوب خمس یا استحباب صدقه اکتفا نکرده و برای جزئیات آن هم نظر داده است. آن گونه که از سخنان معصومین (ع) و آیات قرآن استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی است، از جمله این‌که صدقه باید از اموال حلال، خوب و سالم باشد. بدیهی است که نمی‌توان از مال حرام به دیگران صدقه داد و انتظار پاداش داشت یا این‌که به شکل غلطی تصور کرد این کار باعث حلیت مال خواهد شد.
در همین زمینه گفته‌شده باید انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. سومین شرط این است که صدقه و انفاق مخفی باشد تا شأن صدقه‌گیران حفظ و کرامت انسانی آنان رعایت شود. در همین چارچوب گفته شده صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد. به علاوه گفته شده که مثل همه اعمال عبادی انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد و انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند.
موارد مصرف صدقه چیست؟
از زاویه دیگر، مصارف خرج صدقه هم ذکر شده است. در آیه 60 سوره توبه آمده صدقه برای فقرا، مساکین (فقیر به معنی کسی است که در زندگی خود کمبود مالی دارد، هر چند مشغول کسب‌وکاری باشد و هرگز از کسی درخواست کمک نکند، اما مسکین کسی است که نیازش شدیدتر و دستش از کار کوتاه است و به همین جهت از این و آن درخواست کمک می‌کند.) عاملان و جمع‌آوری کنندگان زکات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنهاست، «مُؤلِفَه قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود، برای آزاد ساختن بردگان (که اکنون موضوعیت ندارد لکن شاید بتوان برای آزادی زندانیان از آن ملاک گرفت)، برای ادای دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند، مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش و تقویت آیین الهی منتهی شود و در نهایت «و ابن سبیل» و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که برای علتی در راه مانــــــده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند، استفاده می‌شود.
افراط ممنوع!
البته جالب است بدانید که در اسلام با وجود این مقدار اهمیت دادن به صدقه، برای آن محدودیت‌هایی وجود دارد. در سوره اسراء آمده: دستت را بسته بر گردنت قرار نده (بخیل نباش) و آن را بسیار باز نکن (به حد افراط گشاده دست نباش).
در کنار این شاهد مثال، سیره ائمه هم در برخورد با سائلان سیره معتدلی بوده است؛ مثلا در روایات هست که امام صادق(ع) سائلان را امتحان می‌کرد که قانع‌اند یا حریص و اگر حریص بود، انفاق بیشتری به او نمی‌کرد یا این‌که اگر سائل یا فقیر ناشناسی به ایشان رجوع می‌کرد کمتر از موارد معمول به او کمک می‌کرد. در عین حال ذکر این نکته ضروری است که در اسلام تکدیگری هم یک سنت مذموم شناخته شده و از این طریق تلاش شده در طرف تقاضا هم محدودیت‌هایی به وجود آید.
صدقه در ایران
فضای عمومی ایران و نظرگاه ایرانیان به صدقه به تبع نفوذ اسلام و آموزه‌های اسلامی در میان ایرانیان، مثبت است. البته علاوه بر اسلام، دیگردوستی ایرانیان در کنار محبت و صفای باطنی شرقی هم دیگر عوامل موثر در نفوذ فرهنگ کمک به دیگران در میان ایرانیان است. متاسفانه پژوهش‌های عینی کمی در مورد جایگاه صدقه در جامعه ایرانی شکل گرفته است. یکی از معدود پژوهش‌های جالب‌توجه در این زمینه، پژوهش مرکز مطالعات رسانه‌ای روزنامه همشهری در مورد صدقه است که در سال 86 و با جامعه آماری حدود 1200 نفری از مردم تهران صورت گرفت.
96 درصد مردم صدقه می‌دهند
در نتایج این نظرسنجی مشخص شد 96 درصد از پاسخگویان صدقه می‌دهند. از این میزان دلیل 83 درصد از پاسخگویان برای دادن صدقه دفع بلا، دلیل 11 درصد نوعدوستی و دلیل 6 درصد از افراد توصیه پیامبر است. خود این‌که افراد در دادن صدقه هم نوعی نگاه به سرنوشت خود دارند موضوع جالب و قابل‌بحثی است. در میان آن 4 درصدی هم که صدقه نمی‌دهند؛ 44 درصد گفته‌اند اعتقادی به این کار ندارند.
از منظر زمانی، 54 درصد پاسخگویان هر روز صدقه می‌دهند. 28 درصد هم گفته‌اند هر وقت بتوانیم و 5 درصد هم در ابتدای ماه این کار را می‌کنند اما باز هم جالب است که 13 درصد از مردم گفته‌اند هنگام احساس خطر این کار را انجام می‌دهند.
می‌دانیم که لزومی ندارد صدقه حتما پول باشد بلکه کمک کردن و صدقه دادن به صورت غیرنقدی و کالایی هم ممکن است. با این حال 99 درصد از پاسخگویان این نظرسنجی وجه نقد (پول)، صدقه می‌دهند.
از نظر این‌که صدقه به چه نهادی تحویل می‌شود 57 درصد پاسخگویان صندوق صدقات (اغلب متعلق به کمیته امداد) را بیان کرده‌اند. 32 درصد هم گفته‌اند که به متکدیان صدقه نمی‌دهند که نکته مثبتی است.
تهدیدهای پیش‌رو
البته علاوه بر این نظرسنجی آمار کمیته امداد از میزان صدقات جمع‌آوری شده یا مثلا حجم گوسفندان قربانی شده در عید قربان در آسایشگاه کهریزک، نشان از جا افتادن فرهنگ صدقه در میان مردم دارد. با این حال مواردی چون سرقت‌های افراد معتاد از صندوق‌ها که شیوع قابل‌ملاحظه‌ای یافته، سوءاستفاده از صندوق‌های جعلی برای کسب پول یا ایجاد برخی شبهات در مورد مصارف صدقه باعث شده تهدیداتی هر چند کوچک در مسیر راه باشد. در این شرایط به نظر می‌رسد که این وظیفه نهادهای مسئول جمع‌آوری صدقات در جامعه است که شبهات را برطرف کنند و به پیرایه‌های این سنت زیبا خاتمه دهند تا این‌که اصل سنت باقی بماند. در غیر این صورت در فضای تعاملات شلوغ شهری امروز بعید نیست که صدقه فراموش شود و در همسایگی ما فردی سر گرسنه بر بالین بگذارد.