از آرامگاه "حافظ ابرو" تا معدن سنگ‌آهن "خواف"

به گزارش باشگاه خبرنگاران، شهرستان "خواف" یکی از شهرهای  استان خراسان رضوی  در ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع است.
 
این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن و سلامی با جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد و ۱۲۳ کیلومتر با کشور افغانستان مرز مشترک دارد.
 
"خواف"از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و افغانستان متصل است.
 
پیشینهٔ تاریخی
 
"خواف" همچون خواف نوشته می‌شود و "خاف" خوانده می‌شود، تمامی جغرافی‌دانان عصر اسلام همچون یاقوت در "معجم البلدان"، مقدسی در "احسن التقاسیم" و حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" و سرانجام حافظ ابرو در "جغرافیای تاریخی" خواف را به همین شکل ضبط کرده‌اند.
 
امروزه خواف وسعتی در حدود یک دهم خواف قدیم را دارد، در گذشته تربت حیدریه و بخشی از منطقه‌ای که اکنون در خاک افغانستان است جزء خواف بوده است.
 
 خواف از نظر پیشینه تاریخی پیش از اسلام جزیی از قلمرو پارتیان بوده و سابقه تاریخی‌اش به چندین هزار سال می‌رسد و در عهد اشکانیان و ساسانیان جزء شهرهای آباد ایران بوده که از توابع مهم ابر شهر نیشابور محسوب می‌شد.
 
 حاکم این ولایت را "کنا‌رنگ" می‌گفته‌اند، "حافظ ابرو" دانشمند و مورخ نامی قرن هشتم و نهم خواف را چنین توصیف کرده است: خواف ناحیه‌ای است مشهور که مردم بزرگ از آنجا برخاسته‌اند. از علما و ملوک و وزراء جد اعلای محمد مظفر شاه شجاع از دهستان نشتیفان خواف بوده و ملک زوزن که مدتی حکومت کرد در اواخر دولت خوارزمشاهیان از زوزن خواف بوده‌اند.
 
 در این منطقه مزارع و قراء بسیار است و کانی آهن وجود دارد، مردم در آنجا سنی مذهب‌اند و آب آنجا بیشتر از کاریز است، رودهای آب اندک‌اند و درخت بسیار و ابریشم حاصل شود ،از میوه همه نوع باشد به خصوص پنبه و انار نیز بسیار است.
 
"خواف" محل عبور شاخه‌ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر است که در قرن اول قبل از میلاد از شهر "سیان" پایتخت چین و از طریق هرات به ایران وارد می‌شده است. ولایت خواف از سال ۱۲۴۹ ه. ق که هرات از ایران جدا شد به تابعیت مشهد یعنی خراسان کنونی درآمد.
 
موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی
 
شاید "ابن ندیم" نخستین کسی باشد که در "الفهرست" این قصبه را "روی" خوانده است، هنوز مرکز شهر خواف را عیناٌ به همین شکل "روی" می‌گویند و گاهی نیز "رود" گفته می‌شود که صورت تحریف شدهٔ "روی" است.
 
براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان خواف دارای ۵ شهر به نام رود خواف، سنگان، قاسم‌آباد، سلامی و نشتیفان می‌باشد. خواف همچنین دارای ۴ بخش و ۸ دهستان است.

معدن سنگ‌آهن سنگان

 معدن سنگ آهن "سنگان خواف" یکی از بزرگترین معادن خاورمیانه به شمار می‌رود، این معدن برای اولين‌بار و در حدود ۶۰۰ سال پيش با عنوان معادن سنگ آهن خواف در كتاب نزهت‌القلوب "حمدالله مستوفی" معرفی شد.

 عمليات اكتشافات اوليه آن حدفاصل سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۸ شمسی توسط بخش خصوصی انجام شد و در ادامه از نيمه دوم سال۱۳۶۲شناخت پارامترهای كيفی وكمی آن توسط كارشناسان و نيروهای متخصص شركت ملی فولاد ايران شروع شد.


 کشاورزی و دامپروری اساس فعالیت‌های اقتصادی منطقه را تشکیل می‌دهد و مهم‌ترین محصولات کشاورزی آن عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندرقند و فرآورده‌های جالیزی.
 
از محصولات دامی این شهرستان می‌توان به انواع فرآورده‌های لبنی مانند ماست، پنیر، کره، کشک و... اشاره کرد.
 
موسیقی
 
شهرستان خواف نیز همانند تربت جام دارای پیشینه غنی در هنر موسیقی است، موسیقی این منطقه براساس مقام‌های سماعی شکل گرفته و در طول زمان ساخته و پرداخته شده است.
 
 مقام‌های آن تقریبا شبیه مقام‌های تربت جام می‌باشد، شهرستان خواف استادان بی‌نظیری را در زمینه موسیقی مقامی به هنر ایران زمین معرفی کرده است.
 
سازهای مهم این منطقه را "دف" و "دوتار" تشکیل می‌دهند، استاد "عثمان محمد‌پرست" از بزرگترین اساتید دو‌تار دنیا می‌باشد.
 
 
مشاغل و هنرهای سنتی شهرستان خواف
 
در شهرستان خواف هنرهای دستی و مشاغل سنتی بسیاری رواج دارند، اگرچه این مشاغل از رواج قابل قبولی برخوردار نیستند، لیکن می‌توان با گردش در شهر و در بازارهای آن مراکزی را یافت که هنوز براساس الگوهای سنتی به کار مشغولند.



 از این مشاغل می‌توان از قالی‌بافی، فرت‌بافی یا تون‌بافی، آهنگری، نمد‌مالی، نخ‌تابی، خراطی، نجاری، مسگری و ساخت سازهای سنتی یاد کرد.
 
آثار باستانی

1.مسجد ملک زوزن
 
 مسجد "ملک زوزن" تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است، نام بنا برگرفته از ملک معظم "ابوبکر بن‌علی زوزنی" بزرگترین حکمران این خطه و دومین مسجد تاریخ‌دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه. ق و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است.
 
 آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده و به عنوان مسجد- مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه. ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
 
 نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر‌کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه‌ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است.
 
 نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است، این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.
 

2.مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه "غیاثیه خرگرد" در مجاورت روستای خرگرد و به فاصله ۵ کیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع است.
 
 این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پبر‌احمد خوافی توسط دو برادر معمار به نام‌های قوام‌الدین و غیاث‌الدین شیرازی به سال ۸۴۸ ه. ق ساخته شده است.
 
بنا در دو طبقه و با ۳۲ غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه‌ها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است.
 
نمای درونی و بیرونی جلو بنا آراسته به کاشی‌کاری رنگارنگ ،معرق بسیار زیبا و کتیبه می‌باشد و داخل ایوانها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق کاشی و آجر زینت یافته است.
 
آرامگاه پیر "احمد‌ خوافی" وزیر دانشمند شاهرخ تیموری یکی دیگر از بناهای تاریخی این شهر است،که به دستور وی ابنیه خیریه و عام‌المنفعه بسیاری بنیان شد، از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد، مزار زین‌الدین ابوبکر تایبادی، مسجد جامع هرات و ده‌ها اثر معماری دیگر.
 
مکان جامع هرات درون شهر خواف و دارای ورودی ایوان شکل است و دیوارهای پیرامون آن با ارتفاع ۵/۱ متر این قسمت را محصور نموده‌اند. مزار پیر احمد خوافی نیز در میان ۲ قبر دیگر در این محدوده دیده می‌شود.
 
 
3.آرامگاه حافظ آبرو
 
شهاب‌الدین" عبدالله بن زین‌الدین لطف‌الله بن عبدالرشید ملقب به (حافظ ابرو) در زمره مشاهیر مورخان ایران در عصر تیموری است.
 
 وی در جوانی به خدمت امیر تیمور راه یافت اما شهرت او در عصر سلطنت شاهرخ به اوج خود رسید، از وی تالیفات ارزشمندی چون زبده‌التواریخ، جغرافیای تاریخ خراسان، تاریخ ملکوت کرت و... برجای مانده است.
 


مزار وی داخل شهر خواف و در محوطه‌ای به وسعت ۵/۱ هکتار قرار دارد. اطراف تربتش با نیم دیواری کوتاه محصور شده، در کنار این قسمت مسجدی شامل یک ایوان کوچک، محراب و تزئینات آن دیده می‌شود، بنای مزبور منتسب به دوران قاجار است.
 
 
4.مجموعه تاریخی خواجه‌یار
 
این مکان در ارتفاعات موسوم به "خواجه یار" مشرف به شهر خواف واقع است،مجموعه تاریخی- فرهنگی خواجه‌یار مشتمل بر گورستانی منسوب به شهدای صدر اسلام، بنای کوچک دو طبقه و آب انباری از دوره قاجار است.
 


به رغم جاذبه‌های تاریخی ارتفاعات خواجه‌یار با چشم انداز وسیعی به مرکز شهر، تفریحگاه کوهستانی خوافیان و مناطق مجاور به شمار می‌آید.
 
5.مسجد جامع سنگان
 
بنای "جامع سنگان" واقع در سنگان پایین خواف از یادگاری‌های معماری اوایل سده هفتم است، این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده و در حال حاضر دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواق‌های طرفین است.
 
در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته که تخریب و شبستانی جایگزین آن شده، نکته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایه‌های ایوان قبله به علت زلزله‌های متعدد است، به طوری که فاصله پایه‌های ایوان در مبنا از فاصله آن در پاکار طاق کمتر است.
 
این بنا از جمله مساجد سبک خراسانی ،همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایه‌ها و لچکی‌های ایوان و رواقها را زینت داده‌اند.
 
بر لچکی‌های ایوان قطعات کتیبه و آجری‌های قالب زده‌ای نصب شده که متعلق به بنایی کهن‌تر از مسجد بوده است.
 
 
6.مسجد جامع نشتیفان
 
دهستان باستانی "نشتیفان" دارای دو مسجد جامع می‌باشد که یکی در ده سال اخیر تاسیس شده و محل مراجعه اهالی می‌باشد و دیگری در عصر تیموری توسط شیخ زین‌الدین تایبادی بنا شده که دو نمونه دیگر آن در بغداد و هرات می‌باشد، اما به سبب بلایای طبیعی و همچنین کم‌توجهی تا حدی تخریب شده است.
 
 
جاذبه‌های طبیعی
 
 1.منطقه گردشگری خواجه‌یار
 
در جنوب شهر خواف و در جوار رودخانه خواجه‌یار، در ارتفاعات مشرف به شهر منطقه کوهستانی و ییلاقی خواجه‌یار قرار گرفته ،این منطقه دارای فضایی سرسبز و خرم  با آب و هوایی مفرح است و در آن پارکی کوهستانی احداث شده است، این منطقه به عنوان تفریحگاهی کوهستانی مورد توجه اهالی شهرستان خواف می‌باشد.


2.مجموعه گردشگری کبودانی 

 مجموعه گردشگری "کبودانی" در هشت کیلومتری شهرستان خواف و در منطقه‌ای جلگه‌ای واقع شده است، این مجموعه مشتمل بر آرامگاه سلطان محمد کبودانی، عارف قرن هشتم و مسجدی تاریخی می‌باشد.


منطقهٔ کبودانی از آب و هوایی مفرح و زمینی سرسبز و خرم برخوردار است و در تابستان‌ها مامنی برای تفریح اهالی شهرستان خواف به شمار می‌آید.
 
 
3 .آسیاب‌های نشتیفان
 
چرخش این آسیاب‌ها محتاج بادی قوی، مداوم و طولانی ۱۲۰ روزه سیستان است که مناطق استان‌های خراسان، به ویژه خواف تا نهبندان را دربرمی گیرد.
 
 اراضی کوهستانی و ناهموار شمال خراسان (نیشابور قدیم) و جنوب خراسان (قهستان قدیم) را باریکه پست و همواری از هم جدا می‌کند که عرض آن به طور متوسط حدود ۱۰۰ کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا بین ۷۰۰ تا ۸۵۰ متر است.
 
 این عارضه جلگه‌ای که به مانند گذرگاهی عظیم به طول بیش از ۵۰۰ کیلومتر است از غرب به کویر نمک و شرق به دامنه‌های غربی رشته کوه هندوکش در افغانستان منتهی می‌شود.
 



رودهای این سرزمین به خاطر مختصر آب شوری که دارد کال شور نامیده می‌شود و به زمین‌های آن به سبب بی حاصلی و شوره زار بودن در اصطلاح محلی (دق) اطلاق می‌گردد و عمده‌ترین نعمت‌های آن باد است.
 
 این باد در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد "کوه بابا" در سلسله جبال هندوکش می‌وزد و با شتاب بسیار جای هوای گرم و سبک شده کویر نمک را پر می‌کند و در اصطلاح محلی به "باد کوه" معروف است.
 
در واقع شاخه ایست از باد معروف ۱۲۰ روزه سیستان که از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد. این باد با قدرتی بسیار، مداوم و شبانه روزی می‌وزد و تنها بادی است که می‌تواند آسیاب‌ها را به سرعتی بسیار به چرخش درآورد.
 
برخی از پژوهشگران معتقدند بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر به مدت ۱۲۰ روز می‌وزد.
 
 آسیاباد بنایی است شکل گرفته از خشت و گل و متشکل از دو واحد ساختمانی شامل سالن اصلی آسیاباد در طبقه همکف و محفظه محیط چرخ و پره در پشت بام.



 ورودی طبقه همکف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقیقت اتاقی است که در آن قطعات متحرک آسیاباد و سنگ‌های بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطه‌ای دیگر از این مکان انبارک گندم و یا غله دیده می‌شود.
 
 بخش فوقانی آسخانه نیز شامل یک تیر عمودی و یک تیر افقی بر روی چرخ و پره می‌باشد. پره در مناطقی مانند خواف از چوب ساخته می‌شود اما در نهبندان و مناطق گرمسیر از شاخه‌های درخت خرما به عنوان پره استفاده می‌شود.
 
 آسیابادها معمولاٌ در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می‌شوند که یکی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای ۱۲۰ روزه است.
 
 
4.منطقه گردشگری روستای زرداب
 
روستای "زرداب" در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال خواف واقع شده ، این روستا در منطقه‌ای کوهستانی و خوش آب وهوا قرار دارد و دارای پوشش متنوع گیاهی در فصول باران می‌باشد.
 

 
 
5. مسجد رباط زیارت
 
این مسجد جزئی از یک مجموعه معماری شامل رباط، خانقاه، آب انبار و سقابه می‌باشد که در ۷ کیلومتری روستای فدک واقع است.
 
 معماری بنا مشتمل بر تالار وسیعی است که بر فراز دیوار سنگی آن قاب سرتاسری آجری ایجاد شده و کتیبه‌ای آجری به شیوه کوفی در داخل قاب جای داده شده است.
 
در حال حاضر بخش جنوبی تالار و ایوان تبدیل به فضای معماری با کاربردی جدید شده اما از آثار و شواهد چنین برمی آید که در سمت شمالی تالارایوانی وجود داشته و در انتهای ایوان محرابی با کتیبه برجسته گچی بوده است.
 
این بنا در بررسی‌های سال ۱۳۶۷ کشف و در همان سال تثبیت و استحکام بخشی شد.
 
 
6.کوشک سلامه
 
تا پیش از سال ۱۳۲۶ شمسی، این بنا در زیر تلی از خاک پنهان بوده تا اینکه خاک برداری و تجدید بنای آن آغاز می‌شود.
 
کوشک مزبور مشتمل بر سه طبقه بوده که فوقانی‌ترین اشکو به آن بازسازی شده است، پس از آن محوطه سازی کوشک انجام شد. بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاق‌ها و فضاهای متعدد مکانی برای زندگی ساکنین در آن بوده و طرحی چلیپایی دارد.
 
باز پیرایی بنای مزبور با نمای آجری سبب شده این بنا ظاهر ابنیه دوره صفویه را پیدا کند، اما به استناد متون دوران اسلامی این بنا از سده ششم در این مکان وجود داشته است.
 
 
 7. بند سلامه
 
این بنای تاریخی در ۶ کیلومتری شمال شرق روستای سلامه قرار دارد و مقارن با نظام‌الملک خوافی وزیر سلطان حسین بایقرا در اواخر سده نهم هجری بنیان شد.
 
 دیواره بند از مصالح سنگ و ساروج ساخته و طول آن بیش از ۳۰۰ متر و عرض تاج آن حدود ۴ متر است، ساختار این سازه در مسیر کالی بنا شده که آبهای ارتفاعات جنوبی کردیال را از طریق خیر‌آباد به دشت سلامی می‌رساند.
 
 اما آب سد از طریق یک کانال انحرافی تامین می‌شود، امروزه این مکان به دلیل آب فراوان، خاک حاصلخیز و آب و هوای مطلوب به عنوان یک تفرجگاه آبی در خواف مشتاقان طبیعت را به سوی خود جلب می‌کند.
 
 
 8.منطقه گردشگری روستای نیازآباد
 
در فاصله ۴۵ کیلومتری شرق خواف و در ۱۹ کیلومتری جنوب سنگان منطقهٔ ییلاقی روستای نیازآباد واقع شده است، این ناحیه از باغات پسته پوشیده شده و بافت روستایی کهن ،زیبایی مضاعفی به آن بخشیده است.
 
 در منطقه روستای نیازآباد تپه‌ای موسوم به قلعه شاپور و آرامگاه مجد ماضی نیز قرار دارد.
 
 
 
 
انتهای پیام/
 
منبع: اداره کل میراث فرهنگی وگردشگری خراسان