به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران قم، حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فرمانیان در نشست «تاریخ تفکر سلفی گری تا پیدایش وهابیت» که در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، با تقسیم دوره تفکر سلفی گری به چهار دوره اظهار اظهار کرد: دوره اول، دوره ای 200 ساله است که از دوره صحابه شروع می شود و تا دوره شافعی و احمد بن حنبل ادامه می یابد که به این دوره، دوره اصحاب اثر گفته می شود.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی افزود: برای شناخت وهابیت لازم است، اصحاب اثر را خوب بشناسیم. اگر می خواهیم وهابی‌ها را خوب نقد کنیم، باید این دوره را که خود سلفی ها از آن به عنوان دوره اثر یاد می کنند، به خوبی بشناسیم.
فرمانیان با اشاره به اینکه دوره دوم، دوره ظهور اصحاب حدیث است تصریح کرد: این دوره از سال 250 هجری آغاز شده و تا سال 700 هجری ادامه دارد. با حضور شافعی و احمد بن حنبل تفکر اصحاب حدیث به صورت جدی میان اهل سنت گسترش یافت و بزرگان متعددی در این فکر مانند بخاری، ابن باجه و دیگران ظهور کردند.
وی خاطر نشان کرد: ما سه گرایش فکری بعد از احمد بن حنبل داریم؛ گرایش سلفی، گرایش رویکرد تنزیهی و رویکرد به سمت تشبیهی که میان طرفداران احمد بن حنبل می بینیم.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی عنوان کرد: دوره سوم، دوره ظهور ابن تیمیه و تاسیس مکتب سلفیه توسط ابن تیمیه است که وی در قرن هشتم مکتب خود را مطرح کرد. با مرگ ابن تیمیه، این تفکر خاموش می شود تا بعد از چهار قرن خاموشی، دوره چهارم با عنوان احیای سلفی گری، کار خود را با ظهور وهابیت شروع می کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به اینکه امروز در جهان چهار جریان فکری سلفی وجود دارد افزود: این جریان ها شامل جریان سلفی وهابی، جریان سلفی اخوانی، جریان سلفی جهادی و جریان سلفی گیوبندی است که القاعده در زمره جریان سلفی جهادی است؛ طالبان هم در زمره سلفی گیوبندی ها هستند که هریک دیدگاههای خاص خود را دارند و اشتراکات و اختلافاتی هم بین آنها هست.
فرمانیان در تشریح دوره اول با عنوان دوره اصحاب اثر تصریح کرد: اثر در لسان اهل سنت به فتاوا و اقوال صحابه و تابعین گفته می شود. اگر در قرن اول به آثار آن زمان مراجعه کنید متوجه می شوید دو گرایش عمده اصحاب اثر در مقابل اصحاب رای از سالهای 60 در میان اهل سنت رشد یافته است.
وی خاطر نشان کرد: ما در بین صحابه، دو تیپ تفکری می بینیم.دسته اول کسانی که بیشتر به آراء و تفاسیر خود از اسلام متکی بودند و دسته دوم کسانی که بیشتر به آراء صحابه قدیمی تر توجه می کردند.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی با اشاره به اینکه دسته دوم کم کم با نام اصحاب اثر و در مقابل، دسته اول با نام اصحاب رای شناخته شدند عنوان کرد: اصحاب اثر در سه شهر نفوذ داشتند؛ اولین شهر مدینه است؛ خیلی از کسانی که تابعین بودند و تا سالهای 100 بودند، اثرگرا بودند و آثار صحابه را نقل می کردند. از دل این تفکر سه جریان فقهی مهم اهل سنت شامل مالکی، شافعی و حنبلی رشد کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان اسلامی گفت: از دل اصحاب تفکر رای، ابوحنیفه ای ظهور کرد که رئیس مکتب قیاسی ها شد و اختلاف بین این دو نیز کم نبود.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی افزود: شهر دیگر که اصحاب اثر نفوذ داشتند، بصره بود که ببینید ابن سیرین یک اثرگرای جدی است وقتی به او می گویند چرا بدی یزید را نمی گویی؟ می گوید چون قدیمی ها هم بدی یزید را نمی گفتند شاید خداوند او را بخشیده باشد.
فرمانیان زمان ظهور اصحاب حدیث را از اواخر قرن دوم هجری توسط شافعی دانست و اظهار کرد: امروز این آثار هنوز نزد وهابی ها و سلفی ها همان جایگاه و اعتبار را دارد که در طول هزار سال نزد اصحاب حدیث اعتبار داشته است. لذا بسیاری از فتواهای شافعی و مالک بن انس طبق اثر است.
وی خاطر نشان کرد: این یک دوره تفکری است که به وجود آمد و امروز هم بروز و ظهور جدی در تفکر سلفی ها دارد اما ما متاسفانه تاکنون در باب اصحاب اثر، یک مقاله درست و حسابی نداریم. غربی ها کارهایی کرده اند اما یک چنین چیزی را نداریم.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان اسلامی با بیان این مطلب که دوره اثر با ظهور شافعی تمام می شود، عنوان کرد: با ظهور احمد بن حنبل و شافعی، جریان اصحاب اثر به جریان اصحاب حدیث تبدیل شد وهابی ها زیرمجموعه اصحاب حدیث شمرده می شوند و ظاهری هستند.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی افزود: سه جریان فکری بین اصحاب حدیث به وجود آمد؛ یک جریان، جریانات به سمت تاویل و کمی متمایل به رویکرد تنزیهی هستند مانند ابن قطیبه. این دسته نزد وهابی ها اعتبار ندارند.
فرمانیان تصریح کرد: جریان دوم، رویکرد تشبیهی است یعنی کسانی که در باب خداوند آنقدر ظاهرگرا و دارای رویکرد تشبیهی شدند که داد خود اصحاب حدیث هم درآمده است.جالب اینکه رویکردهای تشبیهی مورد پذیرش وهابی هاست.
وی رویکرد سوم را رویکرد به سمت سلف دانست خاطر نشان کرد: این دسته کسانی هستند که بعد از احمد بن حنبل آمده و می گویند، ما آنچه را می گوییم که سلف گفته اند یعنی کسانی که قبل از اینها بوده اند یعنی حتی در مسائل مستحدثه اینها سکوت می کردند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان مشهورترین فرد در گروه سلفی ها را ابن عربی قاضی دانست و اظهار کرد: او می گوید در مسائل جدید سکوت می کنیم چون سلف چیزی در این زمینه نگفته است. متاسفانه در این زمینه هم بحثها و مقالات جدی ندیده ام که به عنوان منبع معرفی کنم.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی اظهار کرد: ابن تیمیه می گوید سلف بهترین فهم را دارد و لذا از اینجا مکتب سلفی خود را نشان می دهد و مفهوم دقیق سلفیه این است که«هرکس معتقد است فهم سلف بر فهم خلف برتر است، از دیدگاه ابن تیمیه سلفی حساب می شود» و لذا بر این اساس خیلی از سلفی های امروز، سلفی به حساب نمی آیند.
وی تبدیل معنای لغوی سلف به معنای اصطلاحی را از کارهای ابن تیمیه دانست و تصریح کرد: به نظر ابن تیمیه، سلف به معنای اصحاب سه قرن اول هجری و اصحاب اثر و حدیث است.
فرمانیان دستکاری در مفهوم عبادت را از دیگر کارهای ابن تیمیه دانست و افزود: او هر احترام و خضوع و خشوع شدید را عبادت دانست و استدلال کرد که تمام کسانی که سراغ قبرها رفته و قبرها را زیارت می کنند مشرک هستند چون قبرها را عبادت می کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان گفت: وهابی امروز متاثر از تفکرات اصحاب اثر و اصحاب حدیث و تفکرات شدید ابن تیمیه است. ابن تیمیه با تفکرات خود، جهان اسلام را وارد فضای تکفیری شدیدی کرده است و به کسانی که مسلمانان را می کشند، بگویی چه کتابهایی خواندی، یکی از کتابها را کتابهای تالیف ابن تیمیه می گوید.
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی عنوان کرد: جوانان القاعده که قرآن و صحیح بخاری می خوانند خیلی راحت خود را مجتهد می دانند و راحت فتوا می دهند مانند اسامه بن لادن. اینها خیلی ها به شدت تحت تاثیر البانی هستند.
وی تصریح کرد: ابن تیمیه از نظر فکری اصحاب حدیث و از نظر فقهی، حنبلی بود و الآن وهابی ها تقریبا همین هستند. در ایران اسلامی نیز عده ای از جوانانی که خود را مجتهد می دانند در شرق و غرب کشور دیده می شوند که خیلی راحت آدم می کشند.
فرمانیان خاطر نشان کرد: وهابی ها الآن در این زمینه کار می کنند که ابن تیمیه آدم بزرگی در بین مسلمانان بود و ما هم باید روی این مسئله کار کنیم که ابن تیمیه اتفاقا جایگاهی بین مسلمانان قرون 8 تا 12 و مسلمانان امروزی ندارد./س