***
بارها در طول سال اینگونه رویدادها اتفاق افتاده و حتی در برخی موارد این اوضاع سبب اختلال در کارهای روزمره افراد شده و تعطیلی ادارات و مدارس را به همراه داشته و سازمان هواشناسی این موضوع را هشدار داده است.
پدیده گرد و غبار رویدادی طبیعی است که در بخش‌هایی از جهان که دارای مناطق خشک و بیابانی وسیع هستند، بروز می‌کند، در ایران نیز چند سالی است که به دلیل وزش بادهای شدید در بیابان‌های کشورهای همسایه به‌ویژه عراق، عربستان و اردن، این پدیده افزایش پیدا کرده است و تبعات آن مناطق غربی، جنوب‌غرب و تا حدودی مناطق مرکزی کشور را متاثر کرده است.
بر اساس مطالعات منشایابی گرد و غبار، روزانه 650 متر مکعب گرد و غبار روی شهر قم قرار می‌گیرد.
ریزگردها ناشی از خشکی تالابها به اندازه یک میکرون یا کمتر هستند که به راحتی با وزش باد جا به جا می‌شوند ولی گرد و غبار ذراتی به اندازه 10 میکرون است.
بارندگی استان قم نصف میانگین کشوری است
723 هزار هکتار مرتع در استان قم وجود دارد که علاوه بر تامین علوفه دام‌ها، نقش مهمی در تعدیل دما، تصفیه هوا و کنترل ریزگردها دارد.
بارندگی استان قم نصف میانگین کشوری است بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی این استان مانند دمای بالای 40 درجه و افزایش اختلاف درجه حرارت شب و روز در روزهای تابستان، بیابان‌زایی با توجه به شرایط اقلیمی تشدید می‌شود.
حدود 176 هزار هکتار اراضی بیابانی در استان وجود دارد که از این میزان 98 هزار هکتار کانون‌های بحرانی هستند.
جلوگیری از تخلیه نخاله‌های ساختمانی در اراضی که در معرض بادهای غالب به سمت شهر هستند و کاشت گونه‌های گیاهی مقاوم به شرایط آب و هوایی منطقه از جمله اقداماتی است که در بیابان‌زدایی موثر است.
احمد عفتان مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم می‌گوید: بر اساس مطالعات انجام شده برای کنترل گرد و غبار با منشا داخلی اولویت با منطقه عمومی کوه نمک قم واقع در غرب شهر قم است که بر اساس آن عملیات بیابان‌زدایی طی چندین سال گذشته در این منطقه متمرکز شده است.
خشک شدن تالابها و افزایش ریزگردها
تالاب‌های حوض‌السلطان، مره، غدیر، بهشت معصومه و دریاچه نمک در سطح استان وجود دارند که خشک شدن و تامین نشدن حق‌آبه‌های آن‌ها سبب پراکنده شدن ریزگردها در هوا شده است.
به گفته محمود علی رکنی، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان قم کانون اصلی آلودگی هوا در استان خشک شدن تالاب‌هاست و باید در نظر داشت ریزگردها در بحث آلودگی هوا خطرناک‌تر از گرد و غبار هستند زیرا ریزگردها ذرات نمکی ریزی هستند که با وزش باد به سمت شهر منتقل شده و به گازهای آلاینده می‌چسبند و تا اعماق کیسه‌های هوایی وارد می‌شوند و مشکلات تنفسی ایجاد می‌کنند.
وی با تاکید بر تامین حق‌آبه‌ها برای جلوگیری از خشک شدن تالابها می‌گوید: با تغییر الگوی کشت از کشاورزی به باغداری مصرف آب کاهش پیدا می‌کند در نتیجه از این آب مازاد می‌توانیم برای تامین حق‌آبه‌های زیست محیطی استفاده کنیم.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم ادامه می‌دهد: اگر فاضلاب‌های شهری را درست تصفیه کنیم می‌توانیم از آن‌ها برای تامین حق‌آبه زیست محیطی، آبیاری باغات و گسترش فضای سبز استفاده کنیم.
ویژگی اصلی تالابها ماندگاری نسبی آب در آن‌ها است. آب تالابها ممکن است شور یا شیرین باشد بنابراین تالابها برای ادامه حیات خود به ذخایر آبی نیازمند هستند.
رکنی به اقدامات انجام شده برای تامین حق‌آبه‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: مکاتباتی برای تامین حق‌آبه‌ها با نمایندگان و رئیس مجلس شورای اسلامی انجام شده و حتی با شرکت آب منطقه‌ای نامه‌نگاری صورت گرفته است.
وی می‌گوید: اگر حق‌آبه‌های تالابها تامین نشود شاهد روزهای هشدار هستیم و حتی طی سال گذشته به دلیل ریزگردهای موجود در هوا هفت تا هشت روز هشدار داشتیم.
ریزگردها تا عمق دستگاه تنفسی نفوذ می‌کنند
ذرات درشت گرد و غبار حداکثر می‌توانند به داخل بینی، دهان و حلق راه پیدا کنند که تهدید جدی برای سلامت انسان به‌وجود نمی‌آورند اما ذرات ریزگرد می‌توانند به اعماق بیشتر و نواحی حساس مجرای تنفسی و ریه نفوذ کنند.
حساسیت چشم‌ها، بینی و حلق، عفونت‌های دستگاه تنفسی، سردرد، تهوع و واکنش آلرژیک آثار کوتاه مدت آلودگی هوا محسوب می‌شود ولی این پدیده در درازمدت نیز بیماری مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری قلبی و حتی آسیب به سایر ارگان‌های بدن را به دنبال دارد.
از جمله عوارض تنفسی در اثر گرد و غبار ناشی از ریزگردها می‌توان به سرفه، افزایش حساسیت در برابر عفونت‌های تنفسی، تاثیرات سوء بر قفسه سینه، افت کارایی سیستم ایمنی بدن، تشدید عوارض در بیماریهای قلبی، کاهش کارایی تنفس، تنفس سریع با عمق تنفس کم و وخامت بیماریهای مزمن ریوی مثل برونشیت اشاره کرد.
فیلتراسیون یکی از راههای جلوگیری ورود ذرات معلق هوا به بدن است. ذرات با قطر کمتر از 10 میکرون از ماسک‌های موجود در بازار عبور می‌کند ولی با این وجود استفاده از این ماسک‌ها از حساسیت بینی و دهان در هوای آلوده جلوگیری می‌کند.
تلطیف هوا با کمربند فضای سبز
در پیشینه تاریخی شهر قم 15 هزار هکتار انارستان در اطراف قم وجود داشت و این شهر محصور در بین این درختان بود.
وجود کمربند فضای سبز هوا را تلطیف کرده و سبب پالایش هوا، تعدیل درجه حرارت، رطوبت و ریزگردها شده و گرد و غبار و آلودگی هوا را کاهش می‌دهد و منبع تامین اکسیژن محسوب می‌شود.
رکنی می‌گوید: اکنون چهار تا پنج ردیف درخت پیرامون شهر قم داریم ولی لازم است تعداد این درختان به 10 یا 20 ردیف افزایش پیدا کند تا لایه حفاظتی تقویت شده و فیلتر بیولوژیکی در برابر ریزگرد ایجاد شود.
وی تصریح می‌کند: کاشت گونه‌های سازگار با شرایط اقلیمی قم مانند زیتون و انار در کمربند فضای سبز مناسب‌تر است زیرا این گیاهان علاوه بر ایجاد فیلتر بیولوژیکی در راستای جلوگیری از بیابان‌زایی و آلودگی هوا، دارای ارزش اقتصادی هستند.
به گفته حسین رضایی‌‌نسب، مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری قم تکمیل فاز نخست رینگ بلوار امام علی (ع) حد فاصل میدان ولیعصر تا سه‌راه خرمشهر، فضای سبزهای بزرگ جنگلی در ورودی شهر قم، کاشت درخت تپه‌های اعلایی در بخش جنوبی شهر و انتقال پساب به سمت جاده گازرون و ایجاد توده جنگل‌کاری در این بخش از جمله اقدامات در حوزه کمربند فضای سبز است.
وی ادامه می‌دهد: آغاز پروژه بوستان 70 هکتاری جوان در سه‌راه خرمشهر و آماده‌سازی بوستان 30 هکتاری قدس در محدوده شهرک قدس از اقدامات دیگر در زمینه تکمیل کمربند فضای سبز است.
با توجه به آسیب‌هایی که ریزگردها بر جسم انسان‌ها دارد باید برنامه جامع پیش‌بینی کاهش آلودگی هوا تدوین شود و تا به نتیجه مطلوب برسیم ولی باید در نظر داشت اگر حق‌آبه‌های تالابها تامین نشود، روزهای هشدار بیشتر می‌شود بنابراین سرمایه‌گذاری در تامین حق‌آبه‌ها ضرورتی انکارناپذیر است./
گزارش: ایمن‌السادات موسوی‌نژاد