آئين عزاداري محرم در آذربايجان غربي

به گزارش گروه استان‌هاي باشگاه خبرنگاران، ماه محرم‌ نخستين ماه تقويم هجري قمري است كه به عنوان ماه حرام از آن ياد مي‌شود.



ماه محرم‌ نخستين ماه تقويم هجري قمري است كه به عنوان ماه حرام از آن ياد مي‌شود. پیشواز از محرم شور و شوق فرا رسیدن این ماه عزیز شاید از مدت ها قبل روح و روان مردم این سرزمین را به جوش و خروش درآورده و می‌آورد. حسی آشنا، نه غریب، از سر انگشتان تا فرق سر را می کاود و بوی آشنایی به مشام می‌رسد. دیگر روزهای آخر ذی الحجه توان از کف ربوده، روزها به کندی به سوی ماه عشق و خون به پیش می‌رود.
 
پیشواز از محرم شور و شوق فرا رسیدن این ماه عزیز شاید از مدت ها قبل روح و روان مردم این سرزمین را به جوش و خروش درآورده و می‌آورد. حسی آشنا، نه غریب، از سر انگشتان تا فرق سر را می‌کاود و بوی آشنایی به مشام می‌رسد.

دیگر روزهای آخر ذی الحجه توان از کف ربوده ، روزها به کندی به سوی ماه عشق و خون به پیش می‌رود. اهالی و ساکنان استان آذربایجان غربی در چند روز آخر ذی الحجه به پیشواز این ماه ( محرم ) می‌روند و این استقبال را به لحاظ کارکردهای اجتماعی در ایجاد تعاون و همیاری ابتدا از خود و منازل شروع می‌کنند ؛ لباس سیاه می‌پوشند، اسباب و لوازم و نذری‌ها را آماده می‌سازند.
 
یکی از مظاهر مدیریت سنتی و مذهبی در میان مردم شهرها و روستاها ، مدیریت دسته باشی‌ها ( سردسته ها ) در هیئت‌‌های مذهبی و عزاداری است که به شکل سنتی و بسیار منظم و موثر در مکان‌ها و مراسم عزاداری و سوگواری متجلی می‌شود. دسته باشی‌ها افرادی سرشناس ، معتمد و متدینی هستند که داوطلبانه و یا با رأی و نظر مردم به ایفای وظیفه و نقش خود می‌پردازند.

مسئولیت هماهنگی برنامه‌های عزاداری هر دسته زنجیرزنی و مدیریت آن به طور داوطلبانه و خود جوش بر عهده این افراد است. این افراد به عنوان دست اندرکاران امور مختلف هیئت‌های مذهبی و زنجیرزنی تلقی می‌شوند که اسباب و لوازم مورد نیاز برای اجرای مراسم عزاداری را فراهم کرده و مکان ، مسیر و نظم و انضباط دسته های عزادار خود را مشخص می‌کنند.
 
علاوه بر مساجد محلات؛ زیارت گاه‌ها در قالب امامزاده‌ها، قبرستان‌ها و مزار شهدا نیز از جمله مکان‌های برگزاری مراسم ماه محرم هستند که دسته‌های عزادار طی روز‌های تاسوعا، عاشورا و سومین روز شهادت حضرت امام حسین (ع) در این مکان‌ها به برگزاری مراسم عزاداری و زنجیرزنی می‌پردازند. برای مثال طی روزهای تاسوعا و عاشورا اکثر عزاداران شهر ارومیه برای عزاداری و زنجیر زنی در قبرستان معروف به « آقا قبیری » آرامگاه سید حسین عرب باغی و « امام زاده محمد و ابراهیم » تجمع کرده و ساعاتی را در این مکان ها عزاداری می‌کنند. در سایر شهر ها و روستاهای شیعه نشین استان هم عزاداران علاوه بر این که در مساجد محل عزاداری می‌کنند بخشی از این فرهنگ کربلایی را با حضور در اماکن پاکان (زیارتگاه ها و مزار اموات و شهدا) اجرا می‌کنند .
 
زنجیر زنی:
 

یکی از مؤلفه‌های محرم زنجیر زنی است. عموماً زنجیر در میان عزاداران به شیوه یک دست برشانه‌ها نواخته می‌شود ؛ زنجیر زنان هنگام استفاده از زنجیر در دو صف قرار گرفته و حرکت پاها نیز مشابه حرکت دسته جات است ؛ به این ترتیب که دو قدم به جلو که در هر قدم یک ضرب نواخته شده و عزاداران پشت سر هم قرار می‌گیرند ، ولی در ضربه سوم عزاداران هر دو صف مقابل و رو به روی هم قرار می‌گیرند .
 
اجرای عزاداری به شیوه سینه زنی اغلب با توجه به حال و ریتم آهنگ نوحه‌ها و یا خستگی عزاداران پس از زنجیر زدن و بعد از روضة خوانی بستگی دارد . نوحه‌های سینه زنی معمولاً وزن و ضرب آهنگ خاصی دارند که ممکن است اشخاص گاهی با یک ضرب و گاهی هم "سه ضرب " بر سینه خود بزنند .
 
معمولاً مراسم دهه اول محرم به برگزاری مجالس عزاداری و روضة خوانی و سخنرانی اختصاص می‌یابد که در شب‌های اول ماه محرم برگزار می‌شود.

اکثر این مجالس عزاداری، در مساجد و در قالب دسته‌های زنجیر زنی شکل گرفته و نوحه خوان‌ها با خواندن نوحه‌های مربوط به هر روز از ماه محرم در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت می‌نشینند. گاهی دسته‌های عزاداری شبانه در کوچه‌های محلات، حرکت کرده و به عزاداری می‌پردازند. دسته‌های زنجیر زنی شهر ارومیه به عنوان یکی از کانون‌های بزرگ عزاداری هم طی دهه اول ماه محرم معمولاً از روزهای اول و دوم به راه می افتند. این دسته‌ها مجموعه‌ای از مردان ، جوانان و کودکانی هستند که معمولا" در دو ردیف یا دسته عزاداری سازمان می‌یابند که برای نشانه عزادار بودن پیراهن سیاه معمولی یا کمی بلند پوشیده و برخی نیز دستمال سیاهی به نام (باش قَرَه سی) بر سر می‌بندند .
 
مراسم روز تاسوعا:

عزاداری در سطح استان طی روز نهم ماه محرم ( تاسوعا ) از اوایل صبح و بعد از بر آمدن آفتاب شروع می‌شود ، ابتدا برای لحظاتی در مساجد و پس از آن اوایل صبح در خیابان ها و کوچه‌های شهر و محدوده روستاها انجام می‌پذیرد. و نوحه‌های این روز به ذکرهای مربوط به جانبازی‌ها و فداکاری‌های حضرت ابوالفضل عباس اختصاص دارد .
 
دسته‌های عزاداری زنجیرزنی پس از آرایش و تشکیل دسته‌ها و قبل از حرکت به سوی خیابان‌های اصلی شهر (خیابان امام و ... )، در کوچه‌های محلات و مقابل مسجد محله زنجیر زنی می‌کنند. در روستاها هم، عزاداران با توجه به کوچک بودن مکان و بافت روستایی در کوچه‌ها به عزاداری می‌پردازند.

خانواده‌ها و افرادی که طی این ایام نذر و حاجتشان قبول شده باشد، صبح روز تاسوعا برای دسته‌های زنجیر زنی صبحانه می‌دهند ، که اغلب شامل نان و پنیر یا کره و عسل است . برخی از خانواده‌ها ممکن است گوسفندی را پیش پای عزاداران قربانی کند و یا برای ادای نذر و نذورات خود مانند غذای آماده ، به خیابان‌ها و کوچه‌های محلات دیگر بروند و آنها را در بین عزادارن احسان کنند.
 
روز دهم – عاشورای حسینی:
 

عاشورا روزی است که فرزند پیامبر حضرت " اباعبدالله الحسین (ع) " ، به دست ناسپاسان و طمع کاران به مال و منال دنیا ، به شهادت می‌رسد .
 
مراسم روز عاشورا در بین مردم شهری و روستایی از اهمیت و کرامت زیادی برخوردار بوده ، فلذا از اولین ساعات صبح این روز عزاداران خود را برای برپایی مراسم عزاداری آماده می‌کنند . تمام مغازه‌های بازار و شهر تعطیل می‌شود و کسبه و تجار از فعالیت‌های روزانه خود دست می‌کشند، چرا که اغلب ایشان پرداختن به کار و فعالیت در این روز را بدیمن و نامیمون می‌دانند
 
از مهم‌ترین مراسم عزاداری در بین مردم شهر ها و روستاهای بررسی شده، زنجیر زنی است که مانند ایام قبل، از مساجد محلات، کوچه و خیابان های اطراف شروع می‌شود. ابتدا صبح دسته‌های زنجیر زنی در مساجد محلات و مناطق مختلف، اعم از شهر یا روستاها حاضر شده و با زنجیر زنی و ندای آرام آرام حسین وای، حسین وای ، مراسم عزاداری خود را شروع می‌کنند. در شهرها هر دسته ، در واقع نماینده یکی از مساجد یا محله ای از محلات شهر بوده و در روستاها هم، اغلب به لحاظ تعداد اندک جمعیت یک دسته تشکیل می‌شود .
 
بزرگی و نظم و ترتیب دسته‌های زنجیر زنی از مهم‌ترین موارد قابل رقابت بین دسته‌های عزاداری در مهمانی‌ها و دعوت‌ها تلقی می‌شود.

در این روز افراد متمول و سرشناس یا کسانی که نذری داشته باشند دسته های زنجیر زنی را برای صرف نهار و شام در روز عاشورا دعوت می‌کنند؛ در باور ها و اعتقادات مردم هدف از این گونه پذیرایی‌ها و احسان‌ها ، علاوه بر قبول نذورات و کسب اجر و ثواب اخروی، افزایش روزی و نیل به برکت و عافیت از بلاهای مختلف در طول زندگی و حیات فردی است، چرا که در بین مردم اعتقاد بر این است که، هرکس از این غذاها در روز عاشورا صرف کند، تن اوبه عشق امام در طول سال از امراض و بیماری‌ها مصون خواهد ماند.

اصولاً نذر و نیازها و خیراتی مانند : قربانی کردن حیواناتی از قبیل گوسفند و گاو به درگاه معبود خویش؛ روشن کردن شمع، بر دوش کشیدن علم، اهدا مبالغی پول یا خوراک و نوشیدنی‌ها و ... از گذشته‌های دور در ایام محرم در میان فرهنگ مردم معمول بوده است .
 
از جمله مراسم ظهر روز عاشورا، تعزیه خوانی و شبیه خوانی است که نمایش گونه ای، از واقعه کربلا است. یکی از کانون‌های مهم این مراسم در شهر ارومیه مقابل" مسجد مهدی القدم " است که مردم محله و سایر دوستداران اهل بیت شاهد برگزاری شبیه خوانی اباعبداله الحسین هستند.

روزعاشورا روز تجلی میثاق مردم با امام حسین(ع) و قیام خونین وی بوده و مردم عادی به طرق مختلف از جمله: نذر و قربانی، احسان چایی، شربت وآش‌های محلی، ساری شیلهَ (شله زرد که در سال های اخیر معمول شده است.) در خدمت عزاداران حسینی هستند .
 
نمونه ای از نوحه های قدیمی روز عاشورا:
 
قان یاغدی کربلایَ ترجمه : خون بارید بر دشت کربلا
 
صحرایَ یا محمد بر این دشت ای محمد
 
ئولدی حسین خبر وِئر خبر دهید که حسین کشته شد
 
زهرایَ یا محمد برای زهرای محمد
 
ظلم سِتم بو چولدَه ظلم و ستم در این دشت
 
عرشَه دایاندی زینب سر به فلک کشیده
 
و... و...
 
شام غریبان:

 
مراسم شام غریبان، از جمله مراسم حزن انگیز و اندوه باری است که در مساجد شهر و روستاهای و حومه برگزار می‌شود. دسته‌های زنجیر زنی پس از برگزاری مراسم عزاداری در کوچه‌ها، وارد مسجد شده و به زنجیر زنی می‌پردازند. روضه خوانی توسط مداحان و ذکر مصیبت‌های حضرت اباعبدالله از ویژگی‌های این مراسم بوده و برای این منظور و طبق سنت‌های گذشته پس از اندکی زنجیر زنی در مساجد چراغ ها را خاموش کرده و شمع در سینی روشن می‌کنند و گرد افراد می‌گردانند.
 
اهل قبیله (سوم امام):
 
شرح مصائب امام حسین و شهادت او و یارانش در دشت کربلا شاید یکی از حزن انگیز‌ترین مصائب وقایع تاریخ شیعه در جهان اسلام باشد. حسین و به روایتی هفتاد دو تن از یارانش به شهادت رسیده اند و اکنون جنازه هایشان بر روی خاک افتاده است . سرهای بی تن در هر گوشه و کنار به آرامی آرمیده اند و اکنون دستی می‌خواهد که آن‌ها را به خاک سپارد .

 
امام سجاد (ع) برای دفن جنازه ها پیش می آید ، او تنها کسی است که می تواند جنازه های بی سر را شناسایی کند . مردان و زنان قبیله بنی اسد ، به ایشان می پیوندند و به این ترتیب جنازه ها با یاری مردان و شناسایی شهدا توسط امام سجاد ، دفن می شوند . در روز سوم امام مردم شهرها و روستاهای استان نیز با چنین اندیشه ای بر سر مزار و اموات خود حاضر شده و به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند .
 
اربعین حسینی (چهلم):
 
از مواردی که اهل بیت (ع) در آن جا به عزاداری چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) پرداختند ، سرزمین کربلا بود .

آن گاه که اهل بیت و خاندان امام حسین (ع) از شام به سوی مدینه روانه می‌شدند ، برای زیارت قبور عزیزان از دست رفته خود راه رو به سوی کربلا نهادند و هنگامی که به آن سرزمین رسیدند ، با جابر بن عبداله انصاری، صحابی بزرگوار پیامبر (ص) و تعدادی از بنی‌هاشم که برای زیارت قبر امام حسین به آن جا آمده بودند ، مواجه شدند .

اهل بیت (ع) چند روز در آن جا برای آن حضرت و سایر شهیدان کربلا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند و زنان آن منطقه نیز با شنیدن صدای گریه و ناله اهل بیت (ع) به سوی آنان شتافتند و با آنها هم نوا شدند.


از این رو برگزار مراسم عزاداری و نوحه خوانی در اربعین حسینی ( چهلم ) بین مردم عزیز و گرامی داشته می‌شود.

به همین لحاظ از صبح زود دسته های عزاداری با تشکیل صفوف زنجیر زنی و نظم و آرایش کامل در خیابان های شهر و کوچه های روستاها، به راه می افتند و نوحه‌هایی را در سوگ امام و اربعین حسینی سر می‌دهند.

تلاش همه هیئت‌ها و دسته‌های شهری و روستایی بر این است که در طی این روز حرکت دسته های عزاداری برای زیارت اموات‌، به سوی قبور و مزار شهدا و امام زاده های نزدیک اطراف شهر معطوف شود./ز