به گزارش
مجله شبانه باشگاه
خبرنگاران،یکی از ویژگی های بارز مردم ایران زمین پایبندی و توجه به برگزاری آئین ها و آداب و رسوم خاص هر منطقه است و به طبع آن مردم بلوچ نیز همانند سایر اقوام و هموطنان خود در جای جای کشور عزیزمان دارای مراسم ها و آئین ها خاصی هستند.
آیین ها و آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در میان مردم بلوچ همانند دیگر مراسم های این قوم تشابه بنیادی و ریشه ای چه در مکران(جنوب بلوچستان) و چه در سرحد(شمال بلوچستان) با هم دارد اما اجرای مراسم ها کم و بیش در مناطق مختلف بلوچستان متفاوت است.
زنان بلوچ در برگزاری آیین های مربوط به ماه مبارک رمضان نقش کلیدی دارند مدیریت بیشترین امورات مربوط به این ماه توسط آنان طی آیین های خاص به پا داشته می شود.
تباهگاصلی ترین خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان تباهگ«tabaheg» است و این خوراک که مخصوص سحری مردمان بلوچ به شمار می رود معمولا با مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده پخت می شود و بسیار خوشمزه و لذیذ است و همچنین طرفداران فراوانی حتی در میان غیر بلوچ های این منطقه نیز دارد.
آماده سازی تباهگاز نیمه دوم ماه شعبان مردم بلوچستان با ذبح بز یا گوسفند جهت تباهگ«tabaheg» نمودن آن، کار آماده سازی این خوراک خوشمزه را شروع می نمایند.آماده سازی تباهگ یک هفته تا ده روز زمان می برد و به همین خاطر است که کار تهیه این خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان از نیمه دوم شعبان آغاز می شود.
نحوه تهیه تباهگ بدین شکل است که ابتدا قصابان ماهر گوشت را به لایه های نازک و ورقه های ظریف پهن تبدیل می نمایند و سپس پودر انار ترش و آب لیمو را بصورت خمیر در آورده و بر روی لایه های گوشت می مالند و بعد از آن در فضایی سر باز ورقه های گوشت را که به آن خمیر انار مالیده شده در مجاورت تابش آفتاب بر روی بند و یا طنابی آویزان می نمایند.
بر روی گوشت های آویز شده جهت جلوگیری از نفوذ گرد و غبار تور یا پارچه های مخصوص می پوشانند به شکلی که هوا و نور کافی به گوشت برسد. و بعد از خشک شدن گوشت، آنرا جمع آوری نموده و در کیسه های پارچه ای قرار می دهند تا در طول ماه مبارک آنرا با برنج طبخ وصرف نمایند.
این خوراک خوشمزه از قرن ها پیش در میان مردم بلوچستان متداول بوده و تباهگ خوراک مخصوص حاکمان و افراد مرفه جامعه آن زمان به شمار می رفته است. با توجه به نبود برق در آن زمان تباهگ بهترین و خوشتمزه ترین روش جهت استفاده از مصرف طولانی مدت گوشت به شمار می رفته است.
نظافت و خوشبو کردن منازل و مساجد با سوچکیمردمان بلوچ از نیمه دوم ماه شعبان برای بدرقه از این ماه مبارک خود را آماده می سازند و خانه وکاشانه خویش را غبار روبی کرده تا با پاکی به استقبال رمضان بروند.
اکثر زنان مسن و یا به اصطلاح عام تر آن،کسانی که سن وسالی گذرانده اند جهت نظافت مساجد محله یا روستای خود به آنجا می روند.
بعد از نظافت مساجد زنان به روشن کردن مشک و دود دادن ماده ای خوشبو بنام سوچکی«suochaki» که این ماده خوشبو بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج همیشه فارس و یا پاکستان تهیه می شود، می پردازند.
سوچکی«suochaki» تکه های نازکی از یک درخت بسیار خوشبوست که معمولاً با مواد معطر دیگر آغشته شده و در ظروفی با طرح های محلی شیک در فروشگاهها عرضه می شود.
مردان نیز جهت آماده سازی مساجد سهمی دارند آنان قبل از ماه مبارک رمضان با نصب چادر و تفکیک مکان زنان و مردان زمینه حضور زنان را جهت بهره جستن از فضائل این ماه فراهم می سازند.
سوزن دوزی و آماده سازی البسه عیدبا توجه به زمان بر بودن دوخت البسه های سوزن دوزی شده زنان بلوچ که گاهاً حتی تا شش ماه نیز به طول می انجامد زنان بلوچ به محض فراغت از کار منزل تا دمدمه های عصر مشغول به دوخت ودوز و «سوزن دوزی» لباسهای مخصوص عید خود و فرزندانشان می شوند.
حشر در دوخت البسه عیدواژه حشر«hashar» به سر انجام رساندن کاری توسط یک گروه اطلاق می شود و حشر به معنی کار دسته جمعی است. در اکثر امورات مردم بلوچ بخصوص در ساخت و ساز منازل،مراسم عروسی و پرسه و... حشر نقش پررنگی دارد.
اگر زنان در این ماه تشخیص دادند که قادر به اتمام البسه سوزن دوزی شده عید خود و یا خانواده نیستند با جمع نمودن زنان محل در چند روز دوخت و دوز البسه را به پایان می رسانند و بعد نوبت خانواده ای دیگر بر حسب نیاز فرا می رسد. به اموری از این قبیل کار حشری یا حشر گفته می شود.
به صدا در آوردن طبل هنگام سحربا آغاز ماه مبارک رمضان هر شب 45 دقیقه یا نیم ساعت مانده به اذان صبح شخص یا اشخاصی جهت بیدار نمودن اهالی محل با به صدا در آوردن طبل و خواندن اشعاری در این خصوص که از سروده های عامیانه منطقه است مردم را جهت صرف سحری بیدار می نمایند. معمولاً این کار توسط دو یا سه نفر و گاهی نیز انفرادی انجام می شود آنکس که طبل را می نوازد خود خواننده است همراه و یا همراهان آن نقش همسرایان را ایفا می نمایند.
یکی از نمونه های اشعار خواننده شده در سحر هنگام چنین مضمونی دارد: «ای جنگلی گرازان- بی روچگ بی نمازان- تو وپتگی هماری!-ترس چه هدا نداری» این شعر از قدمت دیرینه ای برخوردار است و در حال حاضر درون مایه اشعار سحر با ادبیاتی نرم و ملایم تر خوانده می شود که بیشتر آن با مضمون پیامبران و ائمه اطهار است.
نماز تراویحدر فقه اهل تسنن هر شب به همراه نماز عشاء 20 رکعت نمازی اقامه می شود که به آن تراویح می گویند.این نماز که ویژه ماه مبارک رمضان است به عقیده آنان دارای فضائل زیادی می باشد و خواند آن جهت روزه داران لازم است.
تراویح جزء سنت هاست و متشکل است از ده رکعت دو رکعتی. اما مردم بلوچستان طبق رسومات دیرینه خود همیشه سعی می کنند بیست رکعت نماز تراویح را هر شب با جماعت و به امامت حافظ قرآن که در هر شب یک جزء آنرا تلاوت می نماید بجا بیاورند. کمترین مدت زمان اقامه نماز تراویح نیم ساعت و بیشترین آن یک ساعت می باشد.
معمولاً زنان در گذشته نماز تراویح را در منزل می خواندند اما امروزه درهای بیشتر مساجد شهرهای بزرگ به روی زنان نمازگذار باز است. البته زنان بلوچ در طول سال فقط یک ماه آنهم در ماه مبارک رمضان صرافاً جهت ادای نماز تراویح که در این نماز ختم قرآن صورت می گیرد به مساجد می روند.
حضور زنان در مساجد شهرهای بزرگ و روستاهای پرجمعیت پدیده ای تازه ظهور است که طی 20 سال اخیر شکل گرفته و هنوز در بیشتر روستاهای بلوچستان اقامه نماز تراویح بدون حضور زنان صورت می گیرد.
شبهای لیله القدردر این شبهای پر فیض وبرکت زنان بصورت گروهی در خانه ها و مردان در مساجد به ذکر وتسبح و تلاوت قرآن می پردازند. مردان خانواده سعی می کنند فرزندانشان را به همراه خود در مساجد ببرند و تا از واعظ و سخنرانی مولوی یا ملای مسجد که پیرامون فضیلت این ماه مبارک و احیاء و زنده داری شبهای لیله القدر است بیشتر بدانند. هر شب بعد از تراویح مولوی یا ملای مسجد در مورد فضیلت روزه و ماه مبارک رمضان به سخنرانی می پردازد.
اعتکافبا آغاز ایام لیله القدر شخصی به انتخاب نمازگذاران که معمولاً روحانی است به نمایندگی از همه مردم محل در چادری که داخل مسجد در گوشه ای نصب شده به صورت شبانه روزی مشغول تلاوت قرآن و نماز و پرداختن به دعا ونیایش می شود و تا شب قبل از عید حق بیرون رفتن از مسجد را ندارد.
یک شب مانده به پایان ماه رمضان و اعتکاف، اهالی محل و نمازگذاران وجه نقد و خیرات را جهت فرد معتکف جمع آوری نموده و به آن تقدیم می کنند.
چانگالاز دیگر رسومات این ماه در بلوچستان تهیه « چانگال»«changal» است این خوراک نیز اکثردر ماه مبارک رمضان بر سر سفره افطار مورد استفاده قرار می گیرد و مواد اولیه آن خرما، خمیر نیمه پخته، روغن محلی حیوانی و افزودنی های معطر می باشد.
چانگال جزء شیرینی های محلی ثابت سفره های افطار است طرفداران این شیرینی مخصوص بلوچی بجزء از ایام رمضان نیز آنرا تهیه و صرف می نمایند اما پرمصرف ترین زمان این شیرینی خوشمزه ماه مبارک رمضان است. همچنین چنگال همانند «تباهگ» در میان غیر بلوچ های منطقه طرفداران بی شماری دارد.
بَّت ماشاین غذا بیشتر در میان افراد مسن و یا خاص طرفدار دارد هم در ماه مبارک رمضان و هم در فصل زمستان بخصوص در هنگام بارش باران بر سر سفره مردمان بلوچ حاضر می شود و می گویند بهترین زمان برای صرف بتّ ماش زمانی است که باران می بارد و همین زمان است که به اصطلاح عام آن این خوراک شل می چسپد .
بتّ ماش در مناطق جنوبی بلوچستان همراه با ترشی انبه و یا لیمو صرف می شود. این غذای کاملاً نرم است و از موادی مانند: برنج، روغن، ماش،افزودنی های معطر و... تهیه می شود.
معمولاً کسانی که قادر به تهیه تباهگ«tabaheg» نیستند در این ماه بیشتر از این غذای پر چرپ استفاده می نمایند. «بت ماش» بخاطر نرمی بیش از حد معمول آن هنگام سحری میل می شود. به عقیده مردم این منطقه هر کس هنگام سحری «بت ماش» بخورد در طول روز کمتر گرسنه می ماند.
نان تیموشاین نان که فقط در بلوچستان تهیه و پخت می شود تنها مخصوص ماه رمضان نیست اما بعلت سبکی و و هضم سریع آن در این ماه طرفداران زیادی دارد. نان تیموش حتی از کاغذ نیز نازک تر است و پخت آن مهارت خاصی را می طلبد.
نان تیموش«nan timuosh» همانند سایرخوراکی ها در ماه مبارک رمضان علاقمندان و طرفداران زیادی دارد. این نان بسیار نازک و کاملاً ترد را بیشتر با خورشت ترید می کنند و یا اینکه بصورت تازه و گرم به می خورند. این نان بسیار سبک است و زود نیز هضم می شود.
امروزه نان تیموش«nan timuosh» را با ظروف کاملا پهن و مخصوصی بنام «تین» تهیه می کنند که در گذشته پخت آن با استفاده از سنگ های بسیار نازک بزرگ و پهن موجود در کوه های لایه ای منطقه بنام «تلار» یافت می شود،صورت می گرفت.
مردم بلوچستان معتقدند: این نان جزء نازکترین و ترد ترین نان های سنتی جهان محسوب می شود . مواد اولیه آن متشکل شده از: آرد ، نمک، آب و مقدار بسیار اندکی روغن که برای جدایی لایه نازک خمیر بعد از پخت از تین یا سنگ کاربرد دارد.
پکورهآردنخود، آرد گندم، گشنیز، ادیه های معطر،روغن و... از مواد اصلی این غذا است و معمولاً سر سفره افطار از آن استفاده می شود حضور این غذا بر سر سفره مردم بلوچ از قدمت کمی برخوردار است چرا که دستور پخت آن از کشورهای عربی و پاکستان گرفته شده و بدلیل نبود مواد اولیه آن در روستاها بیشتر در شهرهای بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.
از دیگر غذاهای محلی که می توان آنرا بر سرسفره های افطار در بلوچستان یافت غذاهایی مثل حلوا شکری، حلوا شیرگی، خرما بریز، خرما شیرگی،کتوک، هارگ، انواع لبنیات محلی، نان روغنی، مربای خرما، انواع ترشی های مختلف مثل ترشی لیمو، ترشی انبه و... است.
خرید عید و شلوغی شهرهای بزرگ و مراکز خریدچند روز مانده به پایان ماه مبارک رمضان شهرهای بزرگ و مراکز خرید بصورت چشمگیری شلوغ می شوند و مردم شهرهای کوچک و روستاها جهت تهیه ملزومات عید خود را به شهرها می رسانند. شهرهای بزرگ و مراکز خرید در چند روز پایانی ماه مبارک رمضان چنان شلوغ می شوند که تردد را برای مردم و خودروها دشوار می سازد.بیشترین کالاهایی که در این روزها به فروش می رسد نظیر: پارچه ،لباس، کفش،حنا، شیرینی،میوه و... می باشد.
مراسم حنابنداندر شب پایانی ماه مبارک رمضان زنان بلوچ با تهیه و آماده سازی حنا که معمولاً حنای محلی آن منطقه است خود را جهت مراسم حنا بندان آماده می سازند. در این مراسم که شب قبل از عید انجام می شود زنان و دختران با حنا نقش های مختلف و زیبایی را بر روی دست های خودپیاده می نمایند. کار بستن حنا بر دست زنان توسط فردی که در این زمینه مهارت خاص دارد انجام می شود.
پوشیدن لباس نو هنگام عیدبلاخره ماه مبارک رمضان پایان می یابد و مردم خود را جهت روز عید سعید فطر آماده می نمایند. عید سعید فطر یکی از اعیاد است که نزد ما ایرانی ها و بخصوص مردم بلوچ حائز اهمیت است. در این روز مردان با پوشیدن لباس نو به نزدیک ترین عید گاه های محل سکونت که محلی است جهت اقامه نماز عید به آنجا می روند. حضور چشمگیر کودکان به همراه پدران و نزدیکان خود در عیدگاه ها از نکات جالب توجه این مراسم معنوی است.
با پایان نماز عید و خواندن دعا بصورت دسته جمعی، نمازگزاران بخصوص آشنایان ،اقوام و خویشاوندن همدیگر را در آغوش گرفته و طلب بخشش و حلالیت می نمایند. مردم بلوچستان معتقدند: اگر کسی در طول سال مرتکب خطایی شده با طلبیدن حلالیت از یکدیگر در این روز بزرگ، خداوند تمام گناهان او را می بخشد.زنان نمی توانند در نماز عید حضور داشته باشند.
بعد از اتمام حلالیت کودکان نیز با گرفتن عیدی از بزرگترها این روز را به خوشی می گذرانند. اگر کسی نتوانست یکی از اقوام یا وآشنایان خود را در روز اول عید ملاقات کند، برای تبریک گویی وحلالیت طلبی تا سه روز فرصت دارد.
بعد از رفتن مردان و کودکان به عید گاه زنان با پوشیدن لباس عید و زیورآلات مخصوص و همچنین آماده نمودن غذاهای خوشمزه منتظر مردان می مانند تا از آنها پذیرائی نمایند و طلب حلالیت بطلبند.
در روز عید اکثر مردم به دید و بازدید از بزرگترها و مریضان می روند همچنین اگر در طول چند ماه فردی از نزدیکان خود را از دست بدهد مردم جهت دلداری به منزل وی می روند.