هلال ماه که رویت می شود گویی سرآغازی است برای پاکی و اتصال به مدار ربوبیت، دست های نیاز این مردمان که در کشور به سادگی و فرهنگی بودن مشهورند به سوی آسمان گشوده می شود تا شاخه شاخه اجابت را نصیب مردم این خطه کویری کند.
مردم خداجوی خراسان جنوبی در ماه میهمانی خدا آداب و رسومی را به ثبت رسانده اند که هرچند گوشه هایی از این آداب و رسوم هنوز در برخی از مناطق به چشم می خورد اما به نظر می رسد زندگی شهری و اقتضائات آن مجال پرداختن به این سنت های زیبا را از مردم این دیار ستانده است.
مردم مومن این خطه پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان با گرفتن روزه در آخرین روزهای ماه شعبان به استقبال ماه مهمانی خدا می روند که این استقبال آیین پیشواز (پیشباز در گویش بیرجندی) از ماه رمضان نامیده می شود.
در روستاهای خراسان جنوبی در ایام قدیم، یکی از ریش سفیدان یا افراد مسن روستا حدود یک ساعت قبل از اذان صبح بیدار می شد و با دعا و مناجات به درگاه خدا و سپس با صدای بلند اهالی روستا را بیدار می کرد.
مناجات و شب خوانی از نخسین شب رمضان آغاز می شود بطوریکه در گذشته نه چندان دور مراسمی با عنوان شوخوانی و رمضان خوانی در روستاها و شهرهای خراسان جنوبی به خصوص بیرجند به صورت باشکوه برگزار می شد که امروز مانند بسیاری از سنت‌ها به دست فراموشی سپرده شده است.
شب خوانی معمولا در سه نوبت انجام می گرفت که هر کدام نمودار وقتی از سحرگاهان بود.
صدای این شب خوانان در سکوت دل شب ، حالت روحانی به آن می داد و مردم نیز برنامه سحر خود را با همین مناجات ها تنظیم می کردند.
قبل از اذان سحر نیز مناجات کوتاهی می کردند که به آن نظاره خوانی می گفتند.
در آخرین دقایق سحر برای اعلام وقت امساک، یک شب خوانی کوتاه دیگر انجام می گرفت.
افطاری، مجالس پر رونق بویژه دعوت نیازمندان، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای صله رحم در ماه مبارک رمضان در خراسان جنوبی است.
شب نشینی های معنوی همراه با ختم قرآن و قرائت نهج البلاغه در قبل و بعد از اذان صبح، اقامه نماز مستحبی و صرف سحری در جمع نیز جلوه ای از پاکی و نورانیت را در این شب ها در منظر هر بیننده نمایان می سازد.
در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می روند.
آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه، قوت افطار مردم این خطه است.
هنوز هم سادگی سفره افطار در برخی مناطق روستایی بیرجند موج می زند، در برخی مناطق روستایی اهالی روستا به یاد حضرت علی(ع) روزه خود را با نمک افطار می کنند.
در جلسات قرآنی مرسوم است چنان چه فردی برخی از سوره های قرآن از جمله انعام، یس، توحید، الرحمن و سجده را در این جلسات قرائت کند، جلسه بعد با آوردن شیرینی یا پختن آش نذری به اعضای جلسه ،خوشحالی اش را قرائت سوره های ذکر شده بروز می دهد.
در آخرین روز ماه مبارک رمضان و با پایان جزء 30 قرآن نیز با پخش نقل و نبات، دعای ختم قرآن و وداع با ماه مبارک رمضان تلاوت می شود.
یکی دیگر از آیین های قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند خواندن رمضانی است.
در این مراسم در شبهای رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از نوجوانان پسر در دسته‌های چهار تا شش نفری به در خانه همسایه ها به ویژه سرشناسان و صاحبان ثروت می روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند.
رسم رمضان خوانی در سال های قبل توسط مردان مسن و سرشناس انجام می شد که این امر در سال های اخیر به نوجوانان و جوانان سپرده شده است.
دکتر محمد مهدی ناصح محقق و شاعر بیرجندی درباره نحوه اجرای رمضان خوانی در خراسان به ویژه در شهر بیرجند چنین می گوید: کودکان و نوجوانان در ایام ماه رمضان در گروه های مختلف و زیر سرپرستی یک نفر به در منازل می روند و با خواندن شعرهایی، از صاحب خانه تقاضای شیرینی و خوردنی می کنند، شعرهایی که در این مراسم خوانده می شود به نام رمضانی مشهور است و معمولا توسط سرگروه خوانده می شود .
رمضان خوانی در گویش بیرجندی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می‌شود آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می کند.
رمضان خوانی از سنت هایی است که شاید در گذشته در ماه رمضان در تمامی کوچه و محلات شهر به چشم می خورد اما هم اکنون تنها در محلات پائین شهری بیرجند و شاید توسط برخی جوانان اجرا شود که آن هم در حال منسوخ شدن است.
زنگویی محقق فرهنگ عامه در این مورد به آداب مردم بیرجند اشاره و آیین های خراسان جنوبی را به دو گروه آیین های مردانه و آیین های زنانه تقسیم بندی می کند.
وی رمضان خوانی را از آیین های مخصوص مردان می داند که با این رسم ، ماه مبارک رمضان را تکریم و تعظیم می کنند.
زنگویی یادآور می شود: آیین بیست و هفتمان نیز از آیین های بانوان خراسان جنوبی برای تکریم و گرامیداشت ماه نزول وحی است.
این محقق آیین بدرقه ماه مبارک را نیز از رسوم خاص خراسان جنوبی ها برای بزرگداشت ماه رحمت الهی می داند و تصریح می کند: در این آیین، همانطور که مردم مومن استان با روزه گرفتن آخرین روزهای شعبان به استقبال ماه رمضان آمدند، این ماه را با روزه گرفتن روزهای پس از عید فطر بدرقه می کنند.
روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان روز مرگ ابن ملجم مرادی ملعون است.
در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از زنان و دختران جوان با پوشاندن صورت خود و گرفتن سبد یا طبقی در دست که در آن، آینه ، سرمه دان و شانه قرار دارد و ملاقه به دست به در خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می کنند .
آنها صاحب خانه را با زدن ملاقه به درخانه صدا می کنند و تقاضای هدیه ، پول و یا خوراکی می کنند و اگر صاحب خانه بخواهد زیرکی کند و چهره فرد را ببیند با ملاقه پشت دست او می زنند.
خانم صاحبخانه نیز با سرمه چشمانش را سیاه کرده و به یمن تبرک شانه را بر موهایش میزند و به آینه نگه می کند سپس نذر خود را در سینی بیست و هفتمان می گذارد.
پولی که به این طریق به دست می آید متبرک شمرده و آن را شادی آور می دانند.
در این مراسم همه کسانی که بدین صورت پولی به دست آوردند پیش ازظهر روز بیست و هفتم رمضان به بازار رفته و با آن پول پارچه ای به دلخواه خود می خرند و ظهر آنروز در خانه یا مسجد از آن پارچه پوشاکی مانند چادر، پیراهن و چارقد برای خود می دوزند و آن را می پوشند و بر این باورند که تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلاها مصون خواهند بود.
در شب اول ماه شوال (شب عید فطر) تنها یک بار مناجات و شب خوانی انجام می گیرد به گونه ای که با گفتن سخنان موزون و خواندن اشعاری مناسب با ماه مبارک رمضان وداع می کردند و بدین جهت این شب خوانی را الوداع می نامند.
الوداع خوانی که با اشک و سوز الوداع خوانان به دلیل پایان ماه برکت الهی همراه است در شب عید فطر انجام می شود./ز