مجموعه آداب و رسوم يك ملت و يا يك قوم از سرچشمه‌هاي گوناگوني نظير باورهاي ملي و يا ديني آن ملت منشأ مي گيرد و گاه اعتقادات ديني در طول زمان با باورهاي ملي آن ملت در هم آميخته و پيوند ناگسستني با آن ايجاد مي كند.
اين آداب و رسوم گاه چنان درهم تنيده و آميخته مي شوند كه بازشناختن اصل و منشأ اوليه آن دشوار است. در اين مقاله سعي برآن است كه تصويري از ماه مبارك رمضان در باورها و فرعنگ عامه مردم ارائه شود.اين فريضه الهي كه نزد هر مسلماني ارزشمند و واجب الاجراست با پاره اي از آداب و رسوم و يا باورها و خرده فرهنگ‌ها همراه شده و در هر استان و شهري چهره ي ويژه بدان بخشيده است.
در كشور ما همه مسلمين ماه مبارك رمضان را روزه مي دارند ولي در جاي جاي كشورمان روزه و ماه رمضان با آدابي همراه است كه ممكن است آن مراسم خاص را در جاي ديگر نتوان يافت. اين آداب را مي توان در نحوه استقبال از اين ماه عزيز ، نحوه برپايي آن، آداب سحر و افطار ، اطعام دادن ، عبادات و مناجات مخصوص اين ماه جستجو كرد.
(اروج) لفظي است در زبان تركي كه هم به معني روزه و روزه‌داري و هم از اسم هاي مردانه است.
آداب و رسوم مردم آذربايجان در ماه صيام:
صداي پاي رمضان كه مي رسد بويش را مي توان در كوچه پس كوچه‌هاي شهر، خيابان در مراسم و مجالسي ويژه و حتي در كنج خانه ها و خلوت منازل استشمام كرد.
آداب و رسوم مربوط به ماه صيام آن قدر متنوع و جذاب هستند كه بايد براي آن كتابي قطور نوشت و ساعت ها در مورد آن سخن گفت.
با توجه به اينكه ايران كشوري مسلمان و شيعه به شمار مي‌آيد، ماه رمضان نيز از جايگاه ويژه‌اي در نقاط مختلف و در بين مردمان آن برخوردار است. از روستاهاي كوچك و قصبه ها گرفته تا شهرهاي بزرگ همه رنگ صيام به خود مي گيرند و جامه افطاري و سحري به تن مي كنند، اما آداب و رسوم منطقه آذربايجان خود چيزي ديگري است ، حلاوت،طراوت و جذابيت ديگري دارد.
آذربايجان از ديرباز به سرزمين خدا پرستي، وحدانيت و نيز عشق به ولايت و تشيع و ام‌القراي اسلام لقب گرفته است، اما آنچه كه در اولين گام مي توانم در آستانه رمضان و يا در روزهاي روزه در بين مردم آذربايجان مشاهده كرد تغيير رفتار و منش آنها و سيل دعوت به افطارها است.
افطار دادن به قدري در بين مردم آذربايجان از جايگاه بالايي برخوردار است كه هر يك سعي مي كند بر ديگري پيشي گيرد به همين خاطر اگر شما در آذربايجان بخواهيد افطاري بدهيد بعد از دهم ماه رمضان دچار مشكل خواهيد شد چون قبلاً رزور شده است.
نزيه:
برخي از مردم يكي دو روز قبل از ماه رمضان يعني روزهاي آخر ماه شعبان را به نيت استقبال از ماه مبارك رمضان روزه مي‌گيرند.
مردم آذربايجان شرقي با خانه‌تكاني به استقبال ماه مبارك رمضان مي‌روند و يكي دو روز مانده به آغاز ماه مبارك رمضان مردم روستاهاي آذربايجان شرقي فطيري به نام «نزيه»درست مي‌كنند.
نزيه يك نوع نان محلي مغزدار است كه روي آن با چنگال و ته استكان بزك شده است. اين فطير از شيريني‌هاي مخصوص ماه رمضان است.»
قاباخلاما:
پيش از اينكه راديو و تلويزيون اعلام آغاز ماه رمضان را به عهده بگيرند، روستائيان براي رويت هلال بالاي بام مي‌رفتند و ساعت‌ها منتظر مي‌شدند يا سواري را به شهرهاي اطراف مي‌فرستادند تا از ديده شدن هلال خبري بياورد.
رسم پيشواز هم در ميان متدينين وجود دارد كه به آن «قاباخلاما» مي‌گويند. آنها دو يا سه روز قبل از رويت هلال به پيشواز ماه رمضان مي‌روند و روزه مي‌گيرند.»
رويت هلال ماه و نگاه كردن به آئينه:
بزرگترها بعد از رويت هلال ماه رمضان، به چهره يك كودك معصوم يا يك فرد مومن و نمازخوان نگاه مي‌كردند و اعتقاد داشتند كه نگريستن به صورت آدمهاي بي‌نماز و روزه‌خوار، خوش يمني درپي نخواهد داشت.
نگاه كردن به‌آيينه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رويت هلال ماه هنوز هم به عنوان يك رسم در بين پيرمردان مناطق روستايي استان، مرسوم است .
اين عادت بر اين اعتقاد مبتني است كه بايد در ماه رمضان دل مومن همچون آيينه صاف و روشن باشد و از ناپاكي‌ها صيقل يابد.
پيرمردان براي اين منظور همواره آ ئينه كوچكي در درون جيب خود داشتند و بعد از اينكه خود به رويت آيينه مي‌پرداختند، با فرستادن صلوات چندين بار آئينه را به دور خود و اهل خانواده مي‌چرخاندند.
هر چند اين رسم در طي ساليان اخير به دليل توسعه رسانه هاي گروهي، موضوعيت خود را از دست داده اما هنوز كه هنوز است بسياري از پيرزنان و پيرمردان روستانشين براي كار مبادرت مي كنند .
پيش از اين همچنين قبل از آغاز ماه رمضان از طرف مردم روستاهايي كه روحاني نداشتند، نمايندگاني به نزد امام‌جمعه‌هاي شهرها فرستاده مي شد و از آنها درخواست مي‌كردند كه يك روحاني را به نمايندگي از خود به روستا بفرستند. روحاني فرستاده شده را با سلام و صلوات به روستا مي‌بردند و هر شب در خانه‌اي مهمان مي‌شد تا ماه رمضان به پايان برسد.»
غباروبي منازل و مساجد:
در آذربايجان شرقي مخصوصاً زنان روستايي در ماه رمضان مانند عيد نوروز اقدام به غبارگيري از منازل مي‌كردند و مردم اين منطقه اقدام به غباروبي مساجد مي‌كنند.
زنان مومنه آذربايجان بر اين اعتقاد بودند خانه‌اي كه براي شروع ماه رمضان پاك و تميز نباشد، خير و بركت ماه مهماني خدا، از آن گريزان مي‌شود.
افطاري:
افطاردهي در آذربايجان شرقي از هفته دوم ماه رمضان مرسوم است و معمولا فقرا را به مراسم افطاري دعوت مي‌كنند و البته از افراد فاميل نيز وعده گرفته مي‌شود.
اما آنچه كه اغلب بر سر سفره افطاري آذربايجان ها ديده مي شود از نان هاي روغني گرفته تا سوپ و خرماهاي تزئين شده با گردو ، پودر گردو ، پنير ،سبزي، ماست، مربا، شير برنج و انواع حليم‌ها است.
در گذشته آبگوشت از غذاهاي مرسوم افطاري بوده است اما امروز افطاري‌ها تفاوت چنداني با ديگر نقاط كشور ندارد فقط آش دوغ و آش رشته مرسوم است و اخيرا گذاشتن سوپ هم بر سر سفره افطار در تبريز مرسوم شده است.
امروزه نان روغني پزهاي بازاري كار خانمها را راحت كرده اند اما چه بسيار زمان كدبانو كه، لذيذترين و خوشمزه ترين كلوچه ها ، نان ها و كيك ها و شيريني ها را براي مهمانان روزه دار خود تدارك مي بينند.
اما در اين ميان آنچه بايد به وجودش آنهم در عصر تكنولوژي و پيشرفت حسرت خورد، انتقال اين سنت حسنه از داخل خانه هاي با صفا و كوچك شهروندان و روستائيان به داخل سالن هاي بي روح و تالارهاي غذاخوري است، اگر تا ديروز با خرما و آب داغ و سوپي خانگي از روزه داران پذيرايي شده و و زنان آذربايجاني كدبانوگري و دست پخت هاي هنرمندانه‌اي خويش را به رخ مهمانان مي كشيدند،اكنون به دليل زندگي ماشيني غذاهاي رنگارنگ، گران قيمت و مصنوعي بر روي ميزها چيده مي شود.
اما اين تغيير شيوه هم به نوعي از نيت خيرخواهانه مردم آذربايجان حكايت دارد.
اما شيرين ترين افطاري به تازه دامادها و تازه عروس ها اختصاص دارد، پسران و دختران نامزد در ايام زمپان جايگاه ويژه اي در سر سفره افطار دارند .خانواده آقا دامادها و عروس خانم ها هم جاي خود دارد.
كار و بار شيريني فروش ها و مخصوصاً آن دسته از قناديهاي كه زولبيا و باميه و كلوچه ها و نان روغني ها مخصوص و معروف خود را مي پذند نيز در اين ايام سكه مي شود.
چند ساعت به افطار مانده مي توان شور و حرارت و صف هاي طولاني در مقابل اين شيريني فروش ها را مشاهده كرد.
اوباش دان:
اما سحري خوردن و سحري بلند شدن هم براي خود در آذربايجان و به ويژه در روستاهاي آن آدابي دارد هنوز هم كه هنوز است روستائيان و عشاير آذربايجان با صداي ضربه همسايه بر ديوار خانه شان از خواب بيدار مي شوند.
اگر سحرگاهان كه در روستاهاي دور افتاده آذربايجان بر روي پشت بام خانه اي قرار بگيري مي بيني كه چه شور و نشاط مبرهن در روستاها حاكم است چراغ خانه ها يكي يكي روشن مي شوند همسايه‌هاي ديوار به ديوار زنجير وار يكديگر را به فريضه الهي فرا مي خوانند و حسن ختام اين شعر منظوم سحري خوردن به شيواترين موسيقي آسماني يعني اذان صبح ختم مي شود.
در روستاهاي استان در ماه رمضان، وسيله آگاه شدن مردم از اوقات شرعي، عمدتا به وسيله موذن‌هاي روستايي، حركت ستارگان و بالاخره بانگ صبحگاهي خروسهاي محلي بوده است.
در بين عامه مردم، زمان سحري خوردن در بين مردم منطقه به « اوباش» يا « اوباش دان» مشهور است و وقت آن نيز يك ساعت مانده به اذان صبح است .
موذنين روستايي، با صداي نافذ و گيرايي، وقت سحر را بر پشت بامهاي منازل يا مساجد روستايي با دعايي كه در محل به آن « مناجات» مي‌گويند، اعلام مي‌داشتند.
مناجات شامل چند قطعه دعا به زبان عربي و تركي و صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بوده است.
پيرمردان در سطح روستاها، هنوز هم با حسرت زيادي خاطراتي از شيوه بيان، گيرايي و زيبايي صداي مناجات خوانان نقل مي‌كنند.
همچنين در گذشته‌هاي نه چندان دور در مناطق روستايي وقت سحر و اذان صبح از روي حركت ستاره‌هايي كه اصطلاحا به آنها « اولكرلر» مي‌گفتند تعيين مي‌شد.
ماه رمضان در آذربايجان، هنوز هم ماه احسان، اطعام و تجديد دوستي‌هاست و اكثر خانواده‌ها، سعي مي‌كنند حداقل براي يكبار در طول اين ماه براي افراد فاميل و نزديكان، افطاري بدهند.
دادن افطاري‌هاي جمعي، براي مستمندان هنوز هم، در سطح برخي از مساجد شهري و روستايي استان در شب هاي ماه رمضان مرسوم است.
مراسم نيمه ماه رمضان يعني روز تولد امام حسن مجتبي (ع) نيز در آذربايجان گرامي داشته مي شود هر چند مراسم عقد و عروسي در اين ماه در بين مردم آذربايجان متداول و معمول نيست اما بسياري از خانواده ها نيز فراهم كردن مقدمات يك زندگي مشترك و مراسم بله برون را در ايام رمضان و به ويژه پانزدهم پربركت و ميمون مي دانند.
شب‌هاي احيا:
اما شب‌هاي احيا در آذربايجان از جايگاه ويژه اي برخوردار است مساجد حسينه ها، مصلي ها همه از خيل مشتاقان وصال دوست و خريداران مغرفت ،پابرهنگان و تشنگان محبت و رحمت دوست آكنده و لبريز است.
«سبحانك يا لا اله الا انت،الغوث الغوث خلصنا من النار يارب» و اين آواي سوزناك هر آذربايجاني است كه در شب هاي قدر (19 – 23 رمضان) از دل سينه هاي مالامال از اميد رحمت و مغفرت پروردگار جاري مي شود.
در اين روزها و شب ها محبت،مهرباني،احسان و نيكوكاري مردم آذربايجان و خانواده هاي آنان به اوج خود مي رسدخوشحال و با نشاط از آن جهت كه رمضان اين ماه پرفيض و بركت را در يافته اند و به اين توفيق بزرگ نائل شده اند و مغموم از آن جهت كه اين ماه دوست داشتني در حال خداحافظي از آنهاست.
زيارت اهل قبور:
در عصر واپسين روز از ماه رمضان بسياري از خانواده ها در بسياري از شهرها و روستاها به زيارت اهل قبور رفته و نذر و احسان مي كنند.كودكان و نوجوانان نيز از اين آداب و رسوم سنتي و معنوي سهمي براي خود دارند آنها پا به پاي بزرگان و والدين خود سحري مي خورند و چون ظهر شرعي فرا مي رسد افطار زود هنگام مي كنند. آنها نيز از فيوضات اين ماه پربركت مستفيض مي شوند.
دوختن كيسه لعن ابن معلجم:
رسم كيسه‌دوزي 27 ماه رمضان كه هنوز در برخي مناطق اين استان زنده است ،« معروف است كه روز 27 ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است. در اين روز زنان برخي مناطق كيسه‌اي مي‌دوزند كه به كيسه لعن ابن ملجم يا كيسه مراد معروف است.
در شب بيست و هفتم ماه رمضان با هر سوزني كه به اين كيسه مي‌زنند، يك بار به ابن ملجم لعنت مي‌فرستند.»
فطريه:
در آخرين روز سرپرست خانواده با محاسبه ميزان فطريه افراد آن را از قوت سالانه يا از پول توي جيب جدا كرده و در محل خاصي قرار مي‌دهند.
فطريه در روستاها شامل آرد يا گندم مي‌شود كه سرپرست خانواده آن را در پشت در و در داخل منزل قرار مي‌دهد كه در اولين فرصت به افراد فقير و مستمند تحويل دهد.
در برخي از مناطق روستايي و شهري در روز پاياني ماه رمضان بعد از اداي فريضه مغرب و عشا، آيين خداحافظي ماه رمضان برگزار مي‌شود كه اين آيين شامل نمازهاي مستحبي و دعاهاست.
در ميان مردم آذربايجان شرقي رسم است كه مادر خانواده، كاسه‌اي را پر از گندم مي‌كند و از بزرگ تا كوچك بر روي آن دست مي‌زنند. همه سعي مي‌كنند در هنگام اعلام عيد در خانه‌هاي خود باشند تا فطريه‌شان به گردن كس ديگري نيفتد. مردم استان معتقدند كه بايد فطريه را در همان روز اول به فقرا بدهند.»
بعد از برگزاري نماز عيد در مسجد محل، مردم به ديد و بازديد مي‌روند و خصوصا به كساني سر مي‌زنند كه نوعيد دارند.
اما هلال ماه شوال كه به بام باختر آسمان نقش مي بندد حلول شوال و پايان رمضان حتمي است و فردايش عيدفطر است و شادي و نشاطي ديگر و به شكرانه توفيق يك ماه روزه داري و منزلت در جوار محبت پروردگار را جشن و سرور و شادماني خانواده ها را در بر مي گيرد.
هرچند كه اين جشن در ذات خود اندكي هجران دارد چرا كه اين ماه دوست داشتني براي سالي ديگر از خانه ها رخت بر بسته است:
صد حيف كه آن رفت
صد شكر كه اين آمد./ز