خراسان جنوبي به مرکزيت بيرجند با استان هاي خراسان رضوي، يزد، کرمان و سيستان و بلوچستان همسايه است و 320 کيلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد.اين استان سال 83 با مصوبه هيئت دولت و مجلس شوراي اسلامي از خراسان منتزع شد و اينک با پيوستن شهرستان طبس به خراسان جنوبي داراي 11 شهرستان است.
اين منطقه بر اساس اسناد موجود زيستگاه يکي از اقوام آريايي به نام ساکارت بوده است. پاي پوش هاي سنتي، نمدمالي، حصيربافي، سفالگري، قالي و قاليچه بافي، گليم بافي و... از جمله صنايع دستي ارزشمند اين خطه است.
در طبيعت بکر خراسان جنوبي مناطق زيستي چون منطقه شکار ممنوع درميان، منطقه حفاظت شده آرک و گرنک، تالاب کجي نمکزار نهبندان و... با پستانداران و پرندگاني چون هوبره، قوچ و ميش، عقاب طلايي و... وجود دارد که اين امر بر زيبايي هاي طبيعت کويري خراسان جنوبي افزوده به ويژه آن که غار بتون سرايان، نيزار خور خوسف، گلزارهاي قاينات، لاله زارهاي زيرکوه، آبگير موشين و حيات وحش شاسکوه از ديگر زيبايي هاي طبيعي است.
زعفران، زرشک و عناب هم از محصولات کشاورزي و سوغات محلي خاص خراسان جنوبي است.موسيقي محلي اين منطقه نيز در نوع خود منحصر به فرد است و بسياري از آداب گذشته از جمله طلب باران و کاشت محصول را در خود جا داده است.
بيرجند سرزمين فرهنگ و هنر:
بيرجند در گذشته بخشي از ولايت قهستان بوده است و بر اساس مدارک تاريخي موجود، اين منطقه از پيشينه تاريخي برخوردار است که آن را مي توان در کتيبه کال جنگال و قلعه هاي متعدد جست وجو کرد.
بيرجند اولين شهر ايراني است که سال 1320 هـ.ش لوله کشي آب شهري آن با حمل لوله هاي مورد نياز از هند با شتر، اجرايي شد.
مدرسه شوکتيه بيرجند نيز سومين مدرسه به سبک جديد بعد از مدارس دارالفنون و رشديه تبريز است که ويژگي هاي معماري آن قابل توجه است.سومين فرودگاه کشور سال 1312 در اين شهر ساخته شد و از روزگاران قديم بيرجند به دليل وضعيت مطلوب فرهنگي و همچنين تربيت مفاخر فرهنگي زياد که بسياري از آن ها در داخل و خارج از کشور منشاء خدمات بسياري شده اند در کشور شناخته شده است.
قلعه بيرجند از آثار دوره صفويه:
قلعه بيرجند بر بالاي تپه اي طبيعي در خيابان جمهوري اسلامي قرار دارد.اين قلعه به شکل چهار ضلعي با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربي و شرقي بنا شده و داراي دو در ورودي است و حدود 2 هزار و 500 متر مربع مساحت دارد.بر اساس کاوش هاي باستان شناسي، اين قلعه در دوره صفويه احداث و در عصر قاجار بازسازي شده است. پس از تعميرات و بازسازي مجدد اکنون اين قلعه به محلي براي سپري کردن لحظاتي ماندگار براي مسافران و هم استاني ها تبديل شده است.
ارگ کلاه فرنگي:
ارگ کلاه فرنگي در خيابان شهيد مطهري بيرجند و با مساحت 677 متر مربع در 6 طبقه به شکل زيگورات ساخته شده است. از مجموع طبقات اين بنا دو طبقه کاربرد دارد و بقيه طبقات به عنوان نما ساخته شده است.مقرنس‌کاري و رسمي بندي هاي موجود در فضاي حوض خانه ارگ کلاه فرنگي از جمله تزئينات اين اثر است. عمارت ارگ کلاه فرنگي بيرجند از بناهاي تاريخي متعلق به اواخر دوره زنديه و اوايل دوره قاجاريه است.
هر چند از سال گذشته بناي ارگ که در مجموعه استانداري قرار دارد تخليه شده است ولي همچنان امکان حضور علاقه مندان به راحتي در آن وجود ندارد.از سال گذشته از بناي ارگ براي برگزاري نمايشگاه آثار هنرمندان اين ديار استفاده مي شود و در آينده نيز قرار است از آن به عنوان موزه بهره برداري شود.مدرسه شوکتيه در حد فاصل دو خيابان طالقاني و شهيد منتظري، عمارت اکبريه در خيابان معلم، باغ و عمارت شوکت آباد در محور بيرجند- زاهدان، باغ و عمارت رحيم آباد در انتهاي خيابان مدرس و... از جمله جاذبه هاي تاريخي اين شهرستان است.
منطقه بند دره، آبشارهاي گيوک و چهارده از جاذبه هاي طبيعي و موزه هاي مشاهير و مفاخر ملي، موزه وقف و ميراث پهلوان، حيات وحش، باستان شناسي و مردم شناسي از ديگر جاذبه هاي بيرجند است همچنين آستان مقدس شهداي باقريه يکي از جاذبه هاي مذهبي اين شهر است که در ورودي بيرجند از سمت قاين قرار دارد.
قاينات سرزمين طلاي سرخ:
بر اساس يافته هاي باستان شناسي نشانه هايي از زندگي بشر در غار خونيک در 18 کيلومتري جنوب قاين مشاهده شده است. قاين در دوره اسلامي بزرگ ترين شهر قهستان بود و ناصر خسرو از آن به عنوان «شهري بزرگ و حصين» ياد کرده است و کاوش هاي باستان شناسي انجام شده در آن به کشف آثار و بقاياي مسجد جامع قاين منجر شده است که حکايت از رونق آن در دوره سلجوقي دارد.
مسجد جامع قاين:
بر اساس کتيبه موجود در ايوان مسجد جامع قاين، اين بنا سال 796 هـ.ق ساخته شد. ايوان مسجد شاخص ترين عنصر معماري آن است و آجر کاري هاي پيشاني ايوان، نقاشي هاي سطوح داخلي ايوان و تزئينات به کار رفته در محراب هاي دوگانه آن قابل توجه است و صحن، ايوان، شبستان هاي طرفين ايوان، ساعت آفتابي و... از جمله اجزاي تشکيل دهنده آن است.
مقبره بوذرجمهر:
مقبره بوذرجمهر يکي از عرفاي نامدار و شاعران قرون چهارم و پنجم قمري در 5 کيلومتري جنوب قاين بر دامنه کوه ابوذر قرار دارد. تزئينات گچبري زير گنبد آن از زيباترين بخش هاي اين بناست و در کنار اين بقعه درختي کهنسال با عمر 700 سال وجود دارد. به لحاظ ارزش اين مکان در منطقه نمونه گردشگري مصوب قرار دارد.
قلعه کوه قاين، امامزاده زيدالنار آفريز، پل سنگي خضري، دشت زيباي اسفدن، منطقه شاسکوه با پوشش گياهي و حيات وحش منحصر به فرد، موزه هاي مردم شناسي، آب و مشاهير، غارهاي فارسان، پهلوان و نوغاب، آرامگاه ابوالمفاخر، رباط زردان و... از ديگر جاذبه هاي تاريخي و طبيعي اين شهرستان است.
نهبندان شهر آسبادهاي پايدار:
نهبندان جنوبي ترين شهرستان خراسان جنوبي است که به دليل شرايط طبيعي و مجاورت با کوير در دشتي وسيع واقع شده است که پيشينه تاريخي آن بر اساس منابع تاريخي به قبل از اسلام مي رسد و کوه سرخ، کوه بيدمشک و کوه بويک از جمله ارتفاعات آن است.شرايط دشوار زندگي در کوير باعث شده تا مردم با ابتکار و خلاقيت خود از اين عوامل و شرايط طبيعي منطقه بيشترين استفاده را ببرند و آسبادهاي نهبندان يکي از آثاري است که نشانگر خلاقيت مردم اين سرزمين است.نهبندان به دليل گسترش دامنه بادهاي 120 روزه سيستان از بيشترين آسباد در داخل شهر «نه» برخوردار بوده است همچنين در روستاهاي چهار فرسخ، گوند، خوانشرف، ميغان و... نيز آسبادهايي وجود داشته و بعضي از آن ها در خوانشرف مرمت و بازسازي شده است.
قلعه نهبندان:
قلعه بزرگ نهبندان از آثار دوره تاريخي اسلامي است که با خشت و چينه بنا شده است. اين قلعه داخل شهر نهبندان قرار دارد و بر اساس اشياي سفالي پيدا شده در آن، سابقه تاريخي قلعه به دوران قبل از اسلام مي رسد.قلعه هاي شاه دژ، موزه مردم شناسي، حوض انبارها، مزار بي بي مريم، آرامستان گبرها، خانه سالاري، مزار سيد علي، روستاي کويري دهسلم و... از جاذبه هاي با ارزش نهبندان است.
سربيشه ديار روستاهاي تاريخي:
شهرستان سربيشه در محور بين المللي بيرجند- زاهدان واقع شده است و حدود 110 کيلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد. سابقه تاريخي آن را مي توان در کتاب هاي بهارستان آيتي، نزهة القلوب و مجمع البلدان جست و جو کرد. در وجه تسميه اين شهرستان گفته شده که چون قسمت جنوب شهر، آبخيز و سرسبز بوده و شهر در مدخل اين محل قرار داشته سربيشه ناميده شده است.
باغ و عمارت مود:
باغ و عمارت مود در شهر مود داراي يک حصار و بيست برج مدور است.در مرکز اين باغ عمارتي قرار دارد که ويژگي هاي معماري آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي است.
آستان مبارکه بي بي زينب خاتون:
آستان مبارکه بي بي زينب خاتون در فاصله 50 کيلومتري بيرجند و 15 کيلومتري مود و در ارتفاعات روستاي کاهين قرار دارد.
غارهاي چهل چاه و چنشت و بقعه سيد حامد علوي در چنشت از جاذبه هاي طبيعي و مذهبي اين شهرستان است که در طول سال ميزبان مسافران و گردشگران بسياري است.
بشرويه سرزمين بادگيرهاي بلند:
شهرستان بشرويه از نظر تاريخي قدمت زيادي دارد به طوري که مي توان گفت قدمت آن به قبل از اسلام برمي گردد و از ابتداي گسترش آن در دوره تيموري با رشدي سريع به عنوان شهر مطرح بوده است.
قدمت و ارزش معماري بافت تاريخي بشرويه به حدي است که از آن به عنوان موزه خشت و گل کشور ياد مي شود.
خانه مستوفي:
اين خانه در غرب محله ميانده شهر بشرويه واقع شده و از بناهاي اوايل دوره قاجار با ايوان هاي باشکوه است.
سه بادگير مرتفع و متوالي بر بالاي اين خانه خودنمايي مي کند که زيبايي خاص به آن بخشيده است و بر دهانه هر يک از آن ها نقش هايي با گچ وجود دارد.
حسينيه حاج علي اشرف:
حسينيه حاج علي اشرف در مجاورت مسجد جامع ميانده بشرويه با دو ايوان تابستاني و زمستاني با نقشه 8 ضلعي بنا شده است.حاج علي اشرف باني اين بنا آن را سال 1116 ساخته است.
مدرسه علميه، قلعه دختر بشرويه، پل ترناو، مسجد جامع ارسک، امامزاده محمدبن اصغر و دشت شقايق روستاي کرند، منزل ملاعبدا... توني و موزه اشياي تاريخي از جاذبه هاي تاريخي و طبيعي اين شهرستان است.
سرايان ديار آب انبارها:
سرايان با حدود 7 هزار کيلومتر مساحت داراي سابقه استقرار بشر پيش از تاريخ در اطراف آيسک است. سابقه تاريخي سرايان نيز بر اساس اسناد موجود به دوران قبل از اسلام برمي گردد.
سد تاريخي «زو» از يادگارهاي باقي مانده از اين دوران است و بر اساس بررسي هاي باستان شناسي انجام شده، در مجموع 54 اثر تاريخي شامل بنا، محوطه، غار، تپه هاي تاريخي و درختان کهنسال و... در اين شهرستان شناسايي شده است.
منطقه نمونه گردشگري مصعبي و کريمو:
روستاهاي مصعبي و کريمو در 30 کيلومتري شهر سرايان قرار دارد اين دو روستا به دليل برخورداري از آب و هوايي مطبوع در بهار، تابستان و ابتداي پاييز و بهره مندي از چشمه سارهاي فراوان، رونق باغداري و دامداري ميزبان مسافران زيادي است و تاکنون طرح ها و پروژه هايي براي رونق بخشيدن به گردشگري در اين روستاها انجام شده است. مقبره امامزادگان مصيب و سلطان کريم شاه از جاذبه هاي مذهبي اين دو روستاست.
کاروانسرا و آب انبار:
کاروانسراي سرايان از بناهاي تاريخي دوره صفوي است که به شيوه دو ايوان بنا شده است و سر در ورودي، طاق جناغي با تزئينات کاربندي، اصطبل و... از بخش هاي مختلف آن است. اين کاروانسرا به رباط شاه عباسي معروف است.
مقبره تورانشاه، قلعه قلاع، برج هاي حصار، محوطه تاريخي کله کوپ آيسک، مسجد جامع دو حصاران و... از ديگر جاذبه هاي تاريخي طبيعي اين شهرستان است.
خوسف ديار نرگس ها:
شهر خوسف در 36 کيلومتري غرب بيرجند و در حاشيه کوير بر سر راه مسافران بيرجند- کرمان قرار دارد و داراي اقليم بياباني است و عوامل زيادي در شکل گيري بافت تاريخي آن موثر بوده است.
آرامگاه ابن حسام:
آرامگاه شاعر برجسته شعر آييني اين ديار، ابن حسام خوسفي با گنبدي شبيه کلاه فرنگي در خوسف احداث شده است.
اين بنا در کنار ديگر آثار طبيعي و تاريخي خوسف جلوه اي زيبا به شهر خوسف بخشيده است.
روستاي خور:
بافت تاريخي روستاي خور با تأثيرپذيري از شرايط طبيعي و اقليمي محيط اطراف جلوه اي دلپذير دارد.
در بافت تاريخي آن بناهايي چون قلعه، آب انبار و مسجد، حسينيه و حمام متعلق به دوره صفويه وجود دارد. اين روستا به دليل برخورداري از بافت با ارزش تاريخي همواره مورد توجه گردشگران و مسئولان فرهنگي است که باعث شده اقدام هايي نيز با همکاري ميراث فرهنگي و بنياد مسکن در آن انجام شود.
زيرکوه سرزمين حيات وحش:
زيرکوه در شرق شهرستان قاينات قرار دارد و شاسکوه، زيرکوه و پترگان از دهستان هاي آن است.
مساحت آن 6 هزار و 428 کيلومتر مربع است و با افغانستان 116 کيلومتر مرز مشترک دارد. آب و هواي آن نيمه گرمسيري و از اقليم دشت و کوهستان بهره مي برد.
منطقه حفاظت شده شاسکوه:
اين منطقه حفاظت شده داراي 7 هزار و 140 هکتار وسعت است و به طور عمده از تپه ماهور، کوه ها و صخره هاي مرتفع تشکيل شده است. چشمه سارهاي فراواني در آن وجود دارد و پوشش گياهي آن بنه، درمنه و... است و کل، قوچ، آهو، خرگوش، روباه شني، هوبره، زاغ بور، عقاب صحرايي و... در حيات وحش آن يافت مي شود که گردشگران فراواني را در اين ايام به سوي خود فرا مي خواند.
مسجد جامع افين در روستاي هدف گردشگري افين در 85کيلومتري قاين از شاخص ترين آثار تاريخي اين شهرستان است و بقعه عمربن داوود و بقعه سعيدبن موسي الکاظم و... از ديگر جاذبه هاي اين شهرستان است.
درميان، سرزمين قلاع تاريخي:
درميان در شرق خراسان جنوبي واقع شده است که از لحاظ وجود آثار فرهنگي و تاريخي از غني ترين شهرستان هاي استان است. طبس مسينا و مناطق اطراف آن در 30 کيلومتري شهر اسديه از لحاظ تاريخي و باستان شناسي منطقه بسيار غني است.
قلعه فورگ:
قلعه فورگ در روستاي فورگ بخش مرکزي اين شهرستان و در فاصله 90 کيلومتري شرق بيرجند و 10 کيلومتري شهر اسديه قرار دارد.ساخت اين قلعه در زمان نادرشاه با بهره گيري از سنگ، آجر، خشت، گچ، آهک و ساروج انجام شده است.
فضاي داخلي آن از قسمت هاي مختلف نظير محل زندگي خدمه، اصطبل، انبار مهمات و... تشکيل شده و به وسيله حصار قلعه و برج هاي مدور احاطه شده است.
مسجد جامع هندوالان، قلعه اسديه، آرامگاه سلطان ابراهيم رضا(ع)، بافت تاريخي درميان، حوزه علميه و... از ديگر جاذبه هاي تاريخي و طبيعي شهرستان است.
روستاي دوشنگان:
روستاي دوشنگان يکي از مکان هاي زيباي گردشگري شهرستان درميان است که کوچه باغ هاي زيبا و درختان سر به فلک کشيده آن محيط بسيار زيبايي را براي حضور مسافران و گردشگران در دامان طبيعت به وجود آورده است. چنار کهنسال آن با قدمت چند هزار ساله بر زيبايي اين روستا افزوده است.
فردوس سرزمين انارهاي سرخ:
فردوس در گذشته «تون» ناميده مي شد و اين شهر تاريخي از جمله شهرهاي ابتدايي دوره اسلامي در سرزمين خراسان بود. اين شهر داراي بافت شهري، کهندژ، شارستان، حصار و بارو، مساجد جامع و کوشک بود که از قديمي ترين آثار آن محسوب مي شود. اين شهر سال 1308 شمسي با تصويب هيئت دولت وقت از تون به فردوس تغيير نام يافت. اين شهر در زلزله سال 1347 ويران شد و فقط معدودي از آثار و ابنيه تاريخي آن باقي ماند.
امامزادگان فردوس:
مقبره سلطان ابراهيم و محمد از نوادگان امام موسي بن جعفر(ع) در محله سادات شهر قديم و در خيابان فرهنگ فعلي فردوس واقع است.
مساحت اين بقعه حدود 3 هزار متر مربع است.اين امامزادگان در طول سال به ويژه ايام نوروز و تعطيلات تابستان پذيراي مسافران زيادي است به همين دليل نهادهاي دولتي ارائه دهنده خدمات به مسافران در جوار آن اقدام به برپايي چادر براي اسکان مسافران و نمايشگاه صنايع دستي و... مي کنند.
آبگرم معدني:
آبگرم معدني فردوس يکي از مهم ترين جاذبه هاي گردشگري اين شهرستان است که در فاصله حدود 20 کيلومتري شهر فردوس قرار دارد که به دليل خواص طبي درماني، سالانه پذيراي بسياري از گردشگران و مسافران داخلي و خارجي است.
مدرسه عليا، مسجد جامع شهر تاريخي تون، حمام هاي تاريخي، روستاهاي بيدسکان، امرودکان، مهويد و... از ديگر جاذبه هاي تاريخي و طبيعي اين شهرستان است./ز