به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد چرخش اين آسبادها تنها به وزش بادهای قوي، مداوم و 120 روزه سيستان باز می گردد. بادهایی که مي وزند و با به حرکت در آوردن پره هاي چوبي اين آسبادها، باعث انتقال نيرو به سنگ های این آسیاب ها و آرد شدن گندم مي شده اند.
شهرستان خواف یکی از شهرستان های استان خراسان رضوی است که در ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع شده است. این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن و سلامی و جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد. شهرستان خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و کشور افغانستان متصل است.
يکي از مهمتريمن و چشمگير ترين ساختهاي فرهنگي در نشتيفان آسياب هاي بادي مي باشد. درباره پيدايش آسياب ها اطلاعات دقيقي در دسترس نيست. اغلب مورخين که در طول قرون متمادي به ايران سفر کرده اند مبناي آن ها را قبل از فتح ايران به دست مسلمين ذکر مي کنند. و حتي برخي پا را فراتر نهاده و تکوين آنها را به 1700 سال قبل از ميلاد مسيح مربوط مي دانند. قديمي ترين و موفق ترين مرجعي که وجود آسياب بادي را قبل از اسلام در ايران اثبات مي کند تاريخ ابن خلدون است. همچنين منابع زيادي سيستان را محل اوليه آسياب بادي ها مي دانند. از توجه و تامل در واژه آس مي توان به تاريخچه آسياب بادي ها پي برد. آس به معني دانه ريز سنگ است. در فرهنگ معين درباره آس چنين آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زيرين در ميان ميلي آهنين و جزء آن از سوراخ ميان سنگ زيرين در گذشته و سنگ فوقاني به قوت دست آدمي يا باد يا آب و يا برق و يا بخار چرخه و حبوب و جزء آن را خرد کند و آرد سازد. ظهور آسياب بادي ها در نشتيفان به سبب بادهاي 120 روزه سيستان است که ساکنین گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت باد مذبور نياز به ايجاد آسياب بادي را حس کردند و در پي ساخت آن از قرنها پيش برآمده اند.عمده ترين دليل روي آوردن به آسياب بادي ها در خواف و در سرزميني که به قول سون هدين: "در تمام طول سال بادهاي شمال حاکميت دارند و استقرار باد و همچنين نبود آب است" را تأکید می نماید.
ايجاد آسياب هاي بادي جداي استفاده بهينه از پارامترهاي اقليمي همان گونه که ذکر شد يک ساخت فرهنگي است که اين ساخت در طول تاريخ دچار تغييراتي شده تا به امروز که به اين صورت باقي مانده است. و فرهنگ و دانش غني انسان را قادر ساخته است تا يکي از محدوديت هاي محيط طبيعي را از ميان بردارد و آن را به نقطه قوتي تبديل سازد تا نه تنها دافع جمعيت نباشد بلکه سبب جذب و تثبيت جمعيت نيز شود.
مطالعاتي که در نشتيفان انجام گرفته بيانگر اين مطلب است که وجود آسياب ها نقش اساسي و ارزنده اي در معيشت و روند زندگي مردمان گذشته اين ديار داشته است. در روزگاراني که هيچ نيرويي خاص جهت رفع نيازهاي بشر وجود نداشته، مهار باد و استفاده از آن جهت آرد نمودن گندم در اين منطقه سبب افزايش کارايي نشتیفان گذشته شده است و اقتصاد در آنرا از وضعيت متناسبي برخوردار ساخته است. هم چنين نقش خدماتي بيشتر مردم نشتيفان (حمل و نقل) در مقابل کارکردهاي ساير بخش ها (صنعت و کشاورزي) بر افزايش درآمد مردم در اين زمينه تاثير بسزايي گذاشته است. به هر حال عدم وجود هميشگي باد و در اختيار نبودن آن در همه اوقات سال يک مشکل عمده در استفاده از آسياب ها بوده است. ولي مردمان گذشته نشتیفان براي رفع اين مشکل تدابيري انديشيده اند. در فصولي که باد کمي وجود داشته باشد از رودخانه هاي جنوب نشتيفان که در اين موقع از جريان آب برخوردار بوده جهت بکارگيري آسياب هاي آبي استفاده کرده اند. بقاياي آسياب هاي آبي در نشتيفان قابل رويت است. به هر جهت گسترش تکنولوژي و دانش فني و نقاط ضعفي که در آسياب هاي بادي و آبي وجود داشته و همچنن کارايي بهتر آسياب هاي آتشين ( موتوري ) و برقي در طول زمان توفیق اينگونه آسياب ها را بر نوع اول به راحت ممکن ساخته است.
طرز کار آسياب ها طبق تحقيقات علمي و نکاتي که در کتاب جغرافياي تاريخي ولايت زاوه ذکر شده است به اين صورت مي باشد: که چرخ و پرهای غول آسايي را که 48 بال و 32 پر و 8 درگاه دارد بر بام آسياب و جهت وزش باد قرار مي دهند. اندام اين چرخ و پر از خرپلي سنگين و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه اي بادگير به زواياي درگاههاي هشت گانه مي رسد و چرخ و پر را به حرکت در مي آورد. از حرکت چرخ و پر نيرويي به تير آسيا منتقل مي شود و چون سر ديگر به سنگ رويي آسيا متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تير بايد بچرخد و مي چرخد. وقتي سنگ رويي بدين ترتيب به حرکت در مي آيد چوبي کوچک به نام لک لکي را با خود مي جنباند. و حرکت لک لکي باعث ارتعاش « دوُل بَره » ( ناودان چوبي که گندم از « پرخو » به وسيله آن به شيار سنگها مي رسد ) مي گردد. دول بره در حرکت افقي گندم را آهسته آهسته از پرخوي گندم (مخزني که گندم را در آن مي ريزند) به حفره ي مياني سنگ هدايت مي کند. طبيعي است هر چه باد سريعتر بوزد سنگ گردش سريعتري دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکي و لرزش دول بره مقدار گندم زياد تري را به ميان سنگها مي برد./ع
یوسف زاده