به استناد مصوبه جلسه مورخ 16/3/84 شوراي عالي شهرسازي ومعماري ايران درخصوص بافتهاي فرسوده شهري بدينوسيله تعاريف ، ساختار ، نوع ، مرجع ومستندات قانوني مداخله در بافتهاي فرسوده شهري بشرح ذيل مورد تصويب اعضاء شوراي عالي شهرسازي ومعماري قرارگرفت .
بافت هاي فرسوده شهري (تعاريف وساختارمداخله – نوع بافت ، نوع مداخله ، مرجع قانوني مداخله ، مستندات قانوني مداخله )
مقدمه
براي آسان شدن شناخت بافت هاي فرسوده شهري وضابطه مند شدن شرايط مداخله در آن دسته از شهرهاي كشور كه با اين پديده رويارو مي باشند ، نگاشته شده است .
گستردگي بافت هاي فرسوده در بيشتر شهرهاي كشور و اهميت پرداختن همزمان بدان ايجاب مي كنند تا ازيك سو كليه مشاوران ، نهادهاي مشاركت كننده و يا دستگاههاي مداخله كننده از ادبيات فني يكسان و سازگار با ادبيات جهاني بهره گيرند ، و از سوي ديگر براي جلوگيري از اقدامات موازي و هدررفتن منابع در حين جلب مشاركت گسترده همگان ، واژگان كليدي ، وساختار مداخله يكپارچه و هم پيوند نيروهاي موثر ، دراين مصوبه تعريف وتعيين گردد .
اين مصوبه با مبنا قراردادن چهارعامل اصلي تدوين شده است ، اين عوامل عبارتند از :
- نوع بافت
- نوع مداخله
- مرجع قانوني مداخله
- مستندات قانوني مداخله
قابل ذكراست ويژگي ها وشاخص هاي شناسايي بافت هاي فرسوده به تفضيل در " دفترچه راهنماي شناسايي ومداخله دربافت هاي فرسوده " آمده است .
تعاريف
بافت : بافت گسترده اي هم پيوند است كه از بناها ، راهها ، مجموعه ها ، فضاها ، تاسيسات وتجهيزات شهري ويا تركيبي از آنها تشكيل شده است
1- انواع بافت ها
بافت هاي فرسوده به سه دسته :
الف – بافت هاي داراي ميراث فرهنگي
ب – بافت هاي شهري (فاقد ميراث فرهنگي )
ج – بافت هاي حاشيه اي (سكونتگاههاي غيررسمي ) تقسيم مي گردند .
الف – بافت هاي داراي ميراث هاي شهري
بافت هاي داراي ميراث هاي شهري بافت هايي هستند كه دربرگيرنده آثار بجاي مانده از گذشته وجايگزين ناپذيري هستند كه مي توانند در آگاهي جوامع از ارزشهاي فرهنگي وگذشته خود كمك كند . حفظ آنها علاوه بر، برانگيختن غرور ملي و ايجاد حس هويت ، بر كيفيت زندگي نيز مي افزايد . اين آثار كه به يكي ازسه دوره باستان ، دوره تاريخي و يا معاصر تعلق دارد ، يا به ثبت آثارملي رسيده اند و يا درليست ميراث هاي با ارزش سازمان ميراث فرهنگي وگردشگري قرار مي گيرند .
ب – بافت هاي شهري (فاقد ميراث شهري )
بافت هاي شهري (فاقد ميراث شهري ) بافت هايي هستند كه درمحدوده قانوني قرار دارند ، داراي مالكيت رسمي وقانوني اند . اما ازنظر برخورداري ازاميني ، استحكام وخدمات شهري دچار كمبود هستند .
ج – بافت هاي حاشيه اي (سكونتگاههاي غيررسمي )
بافت هاي حاشيه اي (سكونتگاههاي غيررسمي ) ، بافتهايي هستند كه دربيشتر درحاشيه شهرها وكلان شهرهاي كشور قراردارند و خارج ازبرنامه رسمي توسعه شكل گرفته اند . ساكنين اين بافت ها را گروه هاي كم درآمد ومهاجران روستايي وتهيدست شهري تشكيل مي دهند . اين بافت هاي خودرو كه با سرعت ساخته شده اند فاقد ايمني ، استحكام ، امنيت اجتماعي ، خدمات و زيرساخت هاي شهري مي باشند .
2- انواع مداخله
انواع مداخله براساس ميزان وفاداري به گذشته درسه گروه بهسازي ، نوسازي ، بازسازي قرارمي گيرند ، اين سه نوع مداخله هريك طيف گسترده اي از اقدامات را برحسب نياز شامل مي شوند .
الف – بهسازي (Improvement ) :
دراين نوع مداخله اصل بر وفاداري به گذشته وحفظ آثار هويت بخش درآنهاست . فعاليت بهسازي با هدف استفاده ازامكانات بالقوه وبالفعل موجود وتقويت جنبه هاي مثبت ، وتضعيف جنبه هاي منفي از طريق حمايت (Protection) ، مراقبت (Preservation ) ، نگهداري (Maintenance) ، حفاظت (Conservation) ، احيا (Restoration) ، استحكام بخشي ( Consolidation) ، وتعمير(Repair ) صورت مي پذيرد . دخالت دراين بافتها مستلزم رعايت ضوابط ومقررات سازمان ميراث فرهنگي مي باشد .
ب – نوسازي ( Renovation ) :
دراين نوع مداخله حد وفاداري به گذشته ازانعطاف پذيري بيشتري برخوردار است وبرحسب مورد ازمداخله اندك تا تغيير را مي تواند شامل گردد . فعاليت نوسازي باهدف افزايش كارآيي وبهره وري ، بازگرداندن حيات شهري به بافت مي باشد و ازطريق نوكردن (Renewal ) ، توان بخشي ( Rehabilitation ) ، تجديد حيات (Revitalization ) ، انطباق ( Adaptation) ، دگرگوني (Conversion) صورت مي پذيرد .
ج – بازسازي ( Reconstruction):
دراين نوع مداخله نه تنها هيچ الزامي براي حفظ گذشته وجود ندارد بلكه باهدف ايجاد شرايط جديد زيستي وكالبدي – فضايي وازطريق تخريب (Demolition) ، پاكسازي ( Clearance) ، دوباره سازي (Rebuilding ) صورت مي پذيرد .
3-مراجع قانوني مداخله
سه مرجع اصلي مداخله دربافت ها عبارتند از سازمان ميراث فرهنگي وگردشگري ، شركت عمران وبهسازي شهري وشهرداري ها كه هريك درچهارچوب اختيارات قانوني خود و با استناد به مستندات قانوني دربافت ها دخالت مي كنند . بديهي است كه درمواردي ميان فعاليت مراجع هم پوشاني وجود دارد كه اين امر از طريق مستندات قانوني قابل حل است .
الف – سازمان ميراث فرهنگي وگردشگري
سازمان ميراث فرهنگي وگردشگري براساس مستندات قانوني تعيين شده ، دامنه فعاليت اين سازمان ازبهسازي تا نوسازي را شامل مي شود .
ب – شركت عمران وبهسازي شهري ایران
شركت عمران وبهسازي شهري ایران به عنوان شركت مادر تخصصي بيشترين نقش ومسئوليت براي دخالت در بافت ها را به عهده دارد . دامنه فعاليت اين شركت ازبهسازي بافت ( اين امر به مفهوم بهسازي آثار ثبت شده تاريخي نمي باشد ) آغاز شده تا نوسازي وبازسازي را در برمي گيرد .
ج – شهرداري
شهرداري ها براساس مستندات قانوني خود در بافت ها مداخله مي كنند . دامنه فعاليت شهرداري از نوسازي تا بازسازي را شامل مي شود .
شاخص‌هاي شناسايي بافتهاي فرسوده
شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران در سومين جلسه در تاريخ 11/2/85 براساس مصوبه مورخ 16/3/84 خود 3 شاخص زير را جهت شناسايي بافتهاي فرسوده در اين مرحله مورد تصويب قرار داد و مقرر نمود دبيرخانه براي مواردي كه اين شاخص‌ها امكان معرفي و شناسايي در پهنه‌هايي را ناممكن مي‌سازد، بررسي و راه كار مناسب جهت تصميم‌گيري به شورا ارايه نمايد.
شاخص 1؛ ريز دانگي: بلوك‌هايي كه بيش از 50% پلاك‌هاي آنها مساحت كمتر از 200 متر مربع دارند.
شاخص 2؛ ناپايداري: بلوك‌هايي كه بيش از 50% بناهاي آن ناپايدار و فاقد سيستم سازه است.
شاخص 3؛ نفوذناپذيري: بلوك‌هايي كه بيش از 50% معابر آن عرض كمتر از 6 متر دارند.
در واقع اگر اين 3 مشخصه در يك بلوك شهري وجود داشته باشد، حتي در مقياس
50 درصد، آن منطقه بافت فرسوده قلمداد مي‌شود. در واقع بخشي از شهر كه بيش از
50 درصد آن ناپايدار و عرض معابر آن كمتر از 6 متر و املاك آن عرصه‌اي كمتر از 200 متر داشته باشد، آن قسمت از شهر بافت فرسوده است.
در شهر اصفهان با توجه به اين ويژگي 2157 هكتار از مساحت اين شهر را بافت فرسوده تشكيل مي‌دهد؛ يعني در حدود 13 درصد كل مساحت شهر.
اين تعريف البته تعريفي علمي است، اما کارشناسان معتقدند كه بافت فرسوده علاوه بر اين شاخص‌ها، به لحاظ اجتماعي ، فرهنگي و اقتصادي نيز دچار مشكل است. در واقع بافت فرسوده از چرخه اقتصادي شهر خارج شده است و اقدامات نوسازي در آن انجام نمي‌شود و در نتيجه سرمايه‌ها از آن خارج مي‌شود.
رويكرد به بافت فرسوده
هم‌اكنون حدود 70 هزار هکتار بافت فرسوده در کشور شناسایی شده که حدود 7 هزار هکتار بافت فرسوده در در استان اصفهان شناسایی شده است که، 2157 هکتار آن متعلق به شهر اصفهان، 772 هکتار شهر کاشان، 377 هکتار شهر مبارکه، 570 هکتار شهر نجف آباد و 419 هکتار شهر خمینی شهر می باشد.
برای بهسازی و نوسازی هر هکتار بافت فرسوده در شهرهای ایران حدود 100 میلیارد ریال سرمایه گذاری جدید مورد نیاز است. از این رو توجه به بافت های فرسوده بارها از سوی صاحب نظران تاکید شده و بحث های بسیاری پیرامون آن شکل گرفته است.
راه کارهایی برای نوسازی بافت های فرسوده
طی سالیان گذشته ،دولت و شهرداری ها راهکارهای مختلفی رادرجهت احیا ، و بازسازی بافتهای فرسوده شهری تجربه کرده است، اما حجم عظیمی از بافتهای فرسوده موجود ونیمه کاره ماندن و طولانی شدن اجرای بسیاری از این پروژه ها نشان از ناکافی بودن این مدل ها دارد ؛ درواقع مشکل اصلی پیش روی پروژه ها تامین منابع مالی هنگفتی است که برای احیای این گونه بافتها مورد نیاز است .
احیا ، نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده اتفاق نمی افتد مگر اینکه این مسئله توسط مردم (نوسازی مشارکتی) و باتوجیه کامل آنان صورت پذیرد و تا زمانی که دراحیای بافتهای فرسوده ، منافع ساکنان در نظر گرفته نشود نمی توان به احیای سریع بافتهای فرسوده امید داشت . و برای اینکه این اتفاق بیفتد باید دولت و نهاد های عمومی (اعم از شهرداری ها و...) اعتماد مردم را بدست بیاورند . علاوه بر رضایت ساکنان باید اجرای اصول شهرسازی ، معماری واقتصادی شهری با توجه به قابلیت سنجی ویژه همان منطقه صورت گیرد و با دیدی همه جانبه ، نسبت به احیای بافت اقدام شود .برای دستیابی به این هدف باید بسترها و زیر ساختها ی لازم برای طرح فراهم شود .
بافت های فرسوده محدوده های آسیب پذیر شهر در برابر مخاطرات طبیعی (به ویژه زلزله) به شمار می آیند که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ برای سامان یابی هستند .
از جمله مزایای بهسازی و نوسازی بافتهای شهری ، حفظ و صیانت ازسرمایه و منابع انسانی و کاهش صدمات و تلفات ناشی از زلزله است که با هیچ معیاری قابل ارزش گذاری نیست در کنار آن بهینه سازی استفاده از زمین با ارتقای شاخص نفر درهکتار و کاهش اراضی بایر و رها شده دردرون شهرها به استفاده از ظرفیت بالای جمعیت پذیری مناطق یادشده منجر خواهد شد .
کاهش هزینه های اسکان سرریزجمعیت ، کاهش هزینه های نگهداری شهرها کاهش هزینه های امنیتی و انتظامی شهرها ، کاهش هزینه های رفت و آمد خانوارها و کاهش مصرف انرژی و آلودگی هوا از دیگرمزایای اجرای این سیاست است .
حفظ محیط زیست و منابع طبیعی در حاشیه شهرهای بزرگ و در نهایت تخصیص بهینه منابع ملی (باجلوگیری از ، آسیب باغ ها و اراضی کشاورزی و نظایر آن ) از جمله نتایجی است که از احیا و نوسازی بافت های فرسوده شهری حاصل خواهد شد .
از جمله مشكلات اقتصادي بافتهاي فرسوده شهري مي‌توان به وضعيت نامطلوب اشتغال و درآمد و در نتيجه كم‌بضاعتي مالي و اقتصادي ساكنان، موقعيت و ارزش اقتصادي زمين، تغيير الگوي مصرف، سرمايه‌گذاري نامتعادل در امور عمراني شهر، ماليات و عوارض شهري و ضعف همكاري نهادها و مؤسسات اقتصادي، فرهنگي در توسعه اقتصادي- اجتماعي بافت قديم اشاره كرد.
براي جلوگيري از راكد شدن اين مناطق بايد تدبير مناسب انديشيد و با تحرك بخشيدن، احيا و بازسازي مناطقي كه پويايي خود را از دست داده‌اند حياتي دوباره بخشيد و مانع از غيرفعال بودن و تحميل هزينه به شهر گشت.
شرکت عمران و مسکن سازان استان اصفهان
شرکت عمران و بهسازي شهري ایران به عنوان يكي از سازمان هاي فني، اجرايي و مديريتي وزارت مسكن و شهرسازي با رسالت تجديد حيات شهري و نيل به شهر پايدار و مشاركتي در سال 1376 تاسيس گرديد و در سال 1383 در قالب شرکت مادر تخصصی عمران وبهسازی شهری ایران با هفت شرکت عمران ومسکن سازان منطقه ای زیر مجموعه ،ساماندهی شد که شرکت عمران ومسکن سازان استان اصفهان به عنوان یکی از این شرکتها مشغول به فعالیت در راستای اهداف و سیاستهای شرکت مادر گردید.
هدف از تشكيل شركت احياء بهسازي و نوسازي بافتهاي قديمي ، فرسوده و نا بسامان شهري و همچنين مديريت استفاده بهينه از امكانات مذكور در جهت توسعه دروني شهرها و ارتقاي محيط زندگي شهري در چارچوب سياستهاي وزارت مسكن و شهرسازي و شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران و توسعه و ترويج فعاليتهاي فوق الذكر از طريق مشاركت شهرداريها ، ساكنان و مالكان بافتهاي مزبور و اشخاص حقيقي و حقوقي ميباشد .
توسعه دروني با برنامه ريزي و مديريت بهينه استفاده از ظرفيت ها و پتانسيل هاي موجود شهري و مورد نياز آتي در محدوده قانوني شهرها، هويت بخشي و احياي معماري و شهرسازي ايراني - اسلامي از طريق اصلاح سيماي شهر به منظور با شكوه سازي محيط زندگي شهري، ساماندهي و انتظام بخشي به فعاليتها، جمعيت و فضا در جهت ايجاد تعادل اقتصادي، اجتماعي و كاركردي در فضاهاي زندگي بافت هاي شهري و نهايتا ارتقا كيفيت محيط شهري از جمله مهمترين اهداف شرکت است.
منابع: قوانین شورای عالی معماری و شهرسازی
اساسنامه شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران
وبلاگ شهرسازان 85 و پورتال جامع شهری