به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران ازسمنان، مسجد تاریخانه از آثار باستانی استان سمنان است که بر اساس تحقیقات انجام گرفته ساخت اولیه این بنا به دوران پیش از اسلام برمی گردد. اين بنا که به گمان بسیاری قدیمی ترین بنای مذهبی ایران و یا در شمار قدیمی ترین بناهای اسلامی در ایران است،قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعداً به مسجد تبدیل شده است.تجدید بنا و مسجد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانيان است..
خاورشناسان و مستشرقان بسیاری به ابعاد هنری و معماری " تاریخانه" اشاره کرده اند از آنجمله «شارق احمد پاکستانی» نویسنده مقاله ای تحت عنوان «تاریخانه معبد ساسانی» به رشته تحریر درآورده که در کتاب شناسی ایرج افشار به آن اشاره شده است و نیز «آندره گدار فرانسوی» در کتاب خود تحت عنوان «آثار و بناهای ایران» به موضوع تاریخانه می پردازد و «ارنست کونل» در کتاب هنر اسلامی خویش ترجمه مهندس هوشنگ طاهری صفحاتی از کتاب خویش را اختصاص به تاریخانه می دهد.
در خصوص تاریخ گذاری این مسجد ‚ اتفاق نظر وجود دارد و همگی آن را به اواسط قرن دوم هجری منتسب می کنند. آرتور پوپ ‚ ساخت این مسجد را به سال های بین 130 تا 170 هجری ( 750-786 م ) منتسب می كند ‚ محمدكریم پیرنیا بنای آن را به سال 160 هجری و برخی محققان دیگر‚ نیز بنای آن را به اواسط قرن دوم هجری متعلق می دانند.
" گدار " باستان شناس برجسته درباره اين مسجد چنين نوشته است: " از نمونه بناهايی که مقدم بر دوره سلجوقيان است يعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ايران در آن تشکل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است "
این بنا در جنوب شرقی دامغان واقع گردیده و یكی از كهن ترین نمونه های مساجد اولیه در ایران است. عناصر تشكیل دهنده این مسجد عبارت از یك حیاط مربع است كه در سمت قبله ‚ یك تالار ستون دار و در سه قسمت دیگر آن ‚ یك ردیف رواق ساخته شده است .
تالار ستون دار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است ‚ به نحوی كه ناو وسطی كه شامل محراب و منبر است ‚ عریض تر از ناوهای طرفین خود است كه بیانگر مراحل اولیه شكل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است.
این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد 26/72 متر طول و 25/72متر عرض است كه دور تا دور آن را فضاهای طاقداری فرا گرفته است ‚ بدین ترتیب كه 22 دهنه طاق به این صحن باز می شود .
ورودی این مسجد ‚ از جناح طولی شرق است . پوشش مسجد ‚ با طاقهای گهواره ای بر روی قوس ها و ستون های مستحكم صورت گرفته است . امروزه طاق های گهواره ای مسجد فرو ریخته اند ‚ ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج بوده اند .
برای نگهداری طاق ها ‚ ستون های عظیمی از آجر بر پا شده كه توسط قوس هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده اند . بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یك متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار كرده اند .
قوس های بالای ستون ها با فرم بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شكسته شده اند . برای حفظ تعادل و اتصال محكم قوس ها به ستون و دیوار ‚ از قطعات چوب استفاده شده است . دهانه طاقی كه در مركز رواق سمت قبله قرار می گرفته ‚ از دهانه های دیگر عریض تر و بلندتر ساخته شده است . به اين ترتیب ‚ علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی ‚ به مركز و جایی كه محراب و منبر در آن قرار دارد - اهمیت خاصی داده شده است، ستون های این مسجد ‚ مدور به قطر 160 سانتی متر و محیط 4/90 تا 4/97 متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی كه طاق بر آن متكی است ‚ 284 سانتی متر و تا پشت بام ‚ 6 متر تمام شده است . هر ضلع از آجرهای مربع این ستون ها 34 و ضخامت آنها 7/5 سانتی متر است كه متناوبا - به پیروی از آجر چینی دوره اشكانی و ساسانی - افقی و عمودی روی هم چیده شده اند .
همچنین این ستونها كاملا قابل مقایسه با ستون هایی است كه در تپه حصار دامغان ‚ از یك كاخ ساسانی خاكبرداری شده است .
قسمت پایین بعضی از ستون ها ( در كاخ ساسانی ) كه از آجرهای مربع (35*35*8 سانتی متر ) ساخته شده ‚ نشان می دهد كه آجرها متناوبا عمودی و افقی به قطر 1/79 متر روی هم قرار گرفته اند و با دقت در ابعاد ‚ اندك تفاوتی بین این دو بنا به نظر می رسد ‚ از جمله اینكه قطر ستون های تاریخانه كه با اندود نازكی پوشیده شده ‚ 1/60 متر است ‚ كه اگر تزیین نسبتا ضخیم ستون های كاخ دامغان را در نظر بگیریم ‚ هر دو مساوی خواهد بود .
در بخش غربی مسجد ‚ بناهای وابسته ای وجود داشته كه امروزه كاملا از بین رفته اند . از جمله این بقایا می توان به یك مناره با مقطع چهار گوش اشاره كرد كه در كنار مسجد بوده و 6/5 متر مربع وسعت داشته است . در كنار این مناره ‚ در دوره سلجوقی ‚ مناره دایره شكل دیگری ساخته شده كه دارای كتیبه ای به خط كوفی مشتمل بر آیات قرآنی ‚ نام بانی است که وی را "بختیار فرزند محمد معرفی و تاریخ آن را 420ه . ق ذکر کرده است .
ارتفاع كنونی این مناره ‚ 26 متر است و 86 پله دارد . محبط آن در پایین‚ 13 متر است كه به تدریج از آن كاسته می شود و در بالا به 6/8 متر می رسد. آجرهایی كه در ساختمان این منار به كار رفته ‚ 4 تا 4/5 سانتی متر قطر و 22 سانتیمتر طول و عرض دارند و آجرهایی كه در تزیینات خارجی مصرف شده ‚ به طول و عرض 17 یا 17.5و ضخامت 3.5 سانتی متر است مسجد تاریخانه دامغان ‚ جز اولین مساجد ایران است كه در آن مناره ساخته شده است .
ساخت این مناره می تواند به تاثیر از مناره مساجد عراق باشد ‚ هر چند ممكن است آنها خود متاثر از معماری دوره ساسانی باشند .
صحن مركزی این مسجد ‚ سنگ فرش یا آجر فرش نشده و تنها با ماده ای آهكی یا گچی پوشیده و كوبیده شده است . این صحن با هیچ پله ای ‚ از صفه های طاقدار جانبی متمایز نمی شود و این ،از ویژگی ها و سادگی این مسجد است .
در این مسجد، از خشت و آجر در كنار هم استفاده شده است . از آجر برای قوس ها و ستون ها و از خشت برای ساخت دیگر قسمتهای مسجد استفاده شده و همچنین در قوس های مسجد از چوب، برای استحكام و اتصال استفاده شده است.ضمن اینکه گچبری اندود سطوح مختلف نیز جلوه دیگری به آن داده است.
بنا به توصیف مؤلف مرآه البلدان، در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود. نویسنده تاریخ قومس مي گويد که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با کمک مالی مردم، طاقهای مسجد را بازسازی کرد؛ اما در این بازسازی، حالت اولیه طاق‌ها را تکرار نکردند و آنها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند. او می‌گوید که از سمت شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستان‌هایی باز می‌شده که اکنون خراب شده‌اند.
تاریخانه دامغان، یکی از کهن‌ترین ساختمان‌ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان‌ها و کاخ‌های سروستان و فیروزآباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده‌اند؛ برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ‌تر شده است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس‌های مازه‌دار(بیضوی) طاق‌ها به قوس‌های تیزه‌دار (جناغی) تبدیل شده اند. البته پاکار قوس‌ها (جایی که طاق شروع می‌شود)، تغییری نیافته است. هنوز قوس‌های مازه‌دار(بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می‌شود که نشان دهنده اصالت آن است./س