به گزارش سرويس فرهنگي باشگاه خبرنگاران، کمتر کسی است که دلیل نامگذاری این
محله ها را بداند! حتی با رجوع به افراد کهنسال ساکن در خود این محله ها
هم روایت های متفاوتی بدست می آید.
اما بد نیست که بدانید این نام ها اکثراً صبغه ای تاریخی دارند از قبیل: اقدسیه، یوسف آباد، جماران و... تا
زمانی که آقامحمدخان قاجار تهران را به عنوان پایتخت انتخاب نکرده بود از
نام این محلات نیز خبری نبود، زیرا قبل از آن تهران فقط محدود بود به قصبه
ای که همجوار ری و ورامین بود و این شاهان و شاهزادگان قجری بودند که به
توسعه ی این قصبه پرداختند.
در
این بین هر محله نام مخصوصی بخود گرفت ولی هر کدام بنا به دلیلی. اکبر
تهرانی در باب دلیل نام محلات کهن و قدیمی تهران این گونه می نویسد:
محله اقدسیه
نام
قبلی اقدسیه حصار ملا بوده است، تا اینکه ناصرالدین شاه زمین های آنجا را
به باغ تبدیل و برای یکی از همسران خود کاخی در آنجا ساخته که به همین دلیل
اسم این مکان به اقدسیه معروف شد.
امینیه
اقدس یا اقدس الدوله، عمه «ملیجک معروف» است، که نام اصلی وی زبیده خانم
می باشد، که بدواً او به عنوان پرستار و خدمه شاه به اندرون راه یافت، و
چون فردی امین و خوش خدمت بود، کم کم به امینه اقدس و اقدس الدوله لقب
یافت، و در عداد زوجات ناصرالدین شاه قرار گرفت، تا اینکه به وسیله او
برادرش «میرزا محمدخان پدر ملیجک» هم به دربار راه یافت، که به سبب مورد
اعتماد بودن او هم به عنوان امین الخاقان معروف شد.
محله یوسف آباد
یوسف
آباد در خارج طهران و در شمال غربی دارالخلافه ناصری قرار داشته و دارای
باغ هایی بوده که در مالکیت میرزایوسف آشتیانی مستوفی الممالک بوده است، که
ایشان پس از احداث، این منطقه را به نام خود یوسف آباد نامیده، این محله
خارج از طهران آن روز، دارای قناتی بوده که به داخل شهر طهران وارد، که در
مدخل امروزی خیابان حافظ نزدیک به پمپ بنزین، مورد استفاده قرار می گرفته
است.
لذا
دروازه یوسف آباد هم به مناسبت همین قنات نام گرفته و در همین مکان بوده
است، اراضی یوسف آباد در سال ۱۳۲۷ خورشیدی به مستخدمین دولت با اقساط طویل
المدت واگذار و قسمتی از آن به بیمارستان ارتش تبدیل گردید.
محله پل چوبی
یکی
از دروازه های دارالخلافه ناصری دروازه شمیران بوده که در مدخل خیابان
نظامیه «از سرچشمه به سمت شمال و کمی بالاتر از میدان بهارستان نزدیک به
پمپ بنزین فعلی را در زمان قاجاریه خیابان نظامیه می گفتند» قرار داشته، و
چون در اطراف دروازه ها خندق های پرآبی برای دفاع از شهر وجود داشته است.
بدین سبب برای ورود و خروج به داخل طهران، و عبور از این خندق از پل چوبی
بزرگی استفاده می شده که امروزه نه از آن دروازه اثری است و نه از آن خندق،
ولی این محل همچنان به همین نام مسمّی می شود.
محله کامرانیه
این
محل در خاور تجریش واقع، دهی است دارای قنات، و زمین های آن از رود
دارآباد مشروب می شود، محصولاتش غلات، میوه جات، اهالی آن به کشاورزی و
باغبانی روزگار می گذرانند، حصار بوعلی و کامرانیه به یکدیگر متصل هستند،
زمین های این قصبه ابتدا به میرزاسعیدخان وزیر امور خارجه تعلق داشت، که پس
از آن کامران میرزا پسر بزرگ ناصرالدین شاه با خرید زمین های حصار بوعلی،
جماران و نیاوران آنجا را کامرانیه نامید.
محله قلهک
قلهک
از دو کلمه «قله» و «ک» تشکیل شده است، که قله معروف کلمه کله، مخفف کلات
به معنای قلعه است، عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت قلهک که بر سر
راه گذرگاه های لشگرک ونک و شمیران بوده است، به آن آبادی (قله- هک) گفته
شده است.
آب
این قصبه خوش آب و هوا، از هفت رشته قنات تأمین و در بهار از رودخانه
دربند حق آبه دارد، محصولات عمده آن غلات و انواع میوه جات و سبزیجات و شغل
سکنه آن کارگری در کارخانه مهمات سازی و ضرابخانه و باغبانی است.
محله محمودیه
در
این محل باغی وجود داشته که متعلق به حاج میرزا آقاسی رئیس الوزراء
محمدشاه قاجار «به سال های ۱۲۶۱ تا ۱۲۶۴ هجری قمری به مدت ۱۳ سال» بوده
است.
نام وی ملاعباس ماکویی معروف
به حاج میرزا آقاسی و اصلش از طایفه بیات ایروان است، لذا چون نام او عباس
بوده است، محمودیه را قبلاً عباسیه می گفتند، تا اینکه علاءالدوله این باغ
بزرگ بنام عباسیه را، از دولت آن زمان خرید، و به نام پسرش محمودخان احتشام
السلطنه محمودیه نامند.
محله جماران
زمین های ده جماران متعلق به سیدمحمدباقر جمارانی از روحانیون معروف عصر ناصری بوده است.
برخی
از اهالی معتقدند که در کوه های این محله از قدیم مار فراوان بوده، و
مارگیران برای گرفتن مار به این ده می آمدند، لذا دلیل نام گذاری این منطقه
را بودن مار دانسته اند، که در مقابل عده ای هم اعتقاد بر این است که جمر و
کمر به معنی سنگ بزرگ است، از اینرو چون در این مکان سنگ های بزرگی وجود
داشته و از آن ها برداشت می کرده اند، این ده به جمران، یعنی محل بدست آمدن
جمر (سنگ بزرگ) نامیده شده است.
محله داودیه
میرزاآقاخان
نوری ملقب به اعتمادالدوله پسر میرزااسدالله خان نوری همان شخصی که با کمک
انگلیس توطئه علیه امیرکبیر را موجد، و پس از به قتل رسانیدن میرزاتقی خان
جای او را به ناحق گرفت، داودیه را بنا نهاد.
میرزاآقاخان
عمارت و بناهای زیادی داشته است، که از جمله آن ها عمارت و باغ داودیه می
باشد، او اراضی داودیه را که به «ارغوانیه» معروف بود، برای پسر دومش میرزا
داودخان خریداری و آن را ساخت و توسعه داد و به نام پسرش داودیه نام نهاد.
این محله متصل به قلهک و در جنوب غربی آن قرار دارد.
محله نیاوران
در
تاریخ مذکور است که ناصرالدین شاه در اوایل سلطنت خود یک روز ایشیک آقاسی
را احضار کرد و گفت من امسال از رفتن به ییلاق صرف نظر می کنم، دستور بده،
اطراف طهران را بازدید کنند ببینند کجا خوش آب و هوا و در تابستان خنک و
باصفاتر است.
ایشیک
آقاسی بعد از بررسی کامل قریه «کردوی» را پیشنهاد نمود، و پس از بازدید
دستور داد کاخ بزرگ ییلاقی برای شخص شاه، و چندین دستگاه عمارت چند اطاقه
برای اندرون ساختند.
اسم
قدیم این مکان «قریه کردوی» و در تیول فتحعلیشاه بوده، که در عهد ناصری
این ده در اختیار خانم فخرالدوله، زن ناصرالدین شاه قرار داشته، که پس از
انتخاب ایشیک آقاسی، این قریه را خانم فخرالدوله به شوهرش پیش کش می نماید،
که به عوض آن، شاه هم قریه چیذر را به وی می دهد.
که
پس از این معاوضه، «کردوی» به «نیاوران» تغییر نام پیدا کرد. تا اینکه پس
از سپری شدن سی سال از سلطنت ناصرالدین شاه نیاوران به نام صاحب قرانیه
خوانده شد.
لذا می بینیم که صاحب قرانیه ناصری بعد از حدود یک و نیم قرن هنوز جلال و شکوه خود را دارا می باشد.
محله امیریه
کامران
میرزا پسر سوم ناصرالدین شاه، شخصیتی بود که از همان اوان کودکی صاحب مقام
و منصب شده بود، ابتدا به نایب السلطنه لقب داده شد، و بعد حکومت طهران به
او واگذار و سرانجام به مقام وزارت جنگ و فرماندهی کل قوا رسید، که به
همین جهت لقب «امیرکبیر» هم بر القابش افزوده گشت، در همین زمان بود که در
سمت غربی طهران باغ و عمارتی بنا نمود، که به نام امیریه مسمّی گردید.
این
باغ و عمارت حدوداً در ضلع غربی خیابان امیریه (ولی عصر عج فعلی) قرار
داشت، که به دلیل همسایگی این خیابان با آن باغ، این نام به این محله
گذاشته شد.
نایت
السلطنه کامران میرزا در شمال عمارت امیریه باغ و عمارتی هم به نام مادرش
بنا نهاد و آن را «منیریه» نامید، که این دو محله و خیابان آن هنوز هم به
نام این دو باغ معروف است.
در
حوض خانه های مرمر و آئینه کاری عمارت امیریه، شاهکارهای معماری و ظریف
کاری به کار رفته بود، اروپائیان مقیم طهران، با کسب اجازه قبلی برای
تماشای این مکان و عکسبرداری از آن می آمدند، تالار بزرگ طبقه فوقانی نیز
در زیبایی کمتر از حوض خانه نبود.
وسعت
باغ های امیریه و منیریه را توأمان بیش از هفتصد هزار متر مربع تخمین زده
اند، لازم به ذکر است که در دوره پهلوی اول عمارت امیریه به دانشکده افسری
تبدیل شد.
*سید خندان
سیدخندان پیرمردی دانا و البته خنده‌رو بوده که پیشگویی‌های او زبانزد
مردم بوده است؛ دلیل نامگذاری این منطقه نیز احترام به همین پیرمرد بوده
است؛ البته بعدها نام سید خندان بر ایستگاه اتوبوسی در جاده قدیم شمیران هم
اطلاق می‌شده است.
*فرمانیه
در گذشته املاک زمین‌های این منطقه متعلق به کامران میرزا نایب‌السلطنه
بوده است و بعد از مرگ وی به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته شده است.
*فرحزاد
این منطقه به دلیل آب و هوای فرح انگیزش به همین نام معروف شده است.
*شهرک غرب
دلیل اینکه این محله به نام شهرک غرب معروف شد ساخت مجتمع های مسکونی این
منطقه با طراحی و معماری مهندسان آمریکایی و به مانند مجتمع های مسکونی
آمریکایی بوده و در گذشته نیز محل اسکان بسیاری از خارجی‌ها بوده است.
*آجودانیه
آجودانیه در شرق نیاوران قرار دارد و تا اقدسیه ادامه پیدا می‌کند؛
آجودانیه متعلق به رضاخان اقبال السلطنه وزیر قورخانه (توپخانه) ناصرالدین
شاه بوده، او ابتدا آجودان مخصوص شاه بوده است.
*پل رومی
پل رومی در واقع پل کوچکی بوده که دو سفارت روسیه و ترکیه را در خیابان
فردوسی به هم متصل می‌کرده است؛ عده‌ای معتقدند که نام پل از مولانا
جلال‌الدین رومی گرفته شده است.
*جوادیه
بسیاری از زمین های جوادیه متعلق به آقای فرد دانش بوده است که اهالی محل
به او جواد آقا بزرگ لقب داده بودند؛ مسجد جامعی نیز توسط جواد آقا بزرگ
در این منطقه بنا نهاده است که به نام مسجد فردانش هم معروف است.
*درکه
اگر چه هنوز دلیل اصلی نامگذاری این محل مشخص نیست اما برخی آن را مرتبط
به نوعی کفش برای حرکت در برف که در این منطقه استفاده می‌شده و به زبان
اصلی درگ نامیده می‌شده است دانسته‌اند.
*دزاشیب
روایت شده است که قلعه بزرگی در این منطقه به نام آشِب وجود داشته است و
در گذشته نیز به این منطقه دزاشوب و دزج سفلی و در لهجه محلی ددرشو
می‌گفتند.
*زرگنده
احتمالاً دلیل نامگذاری این محل کشف سکه‌ها و اشیاء قیمتی در این محل بوده است؛ در گذشته این منطقه ییلاق کارکنان روسیه بوده است.
*ونک
نام ونک تشکیل شده است از دو حرف (ون) به نام درخت و حرف (ک) که به صورت صفت ظاهر می‌شود.
*شمیران
نظریات مختلفی درباره این نام وجود دارد؛ یکی از مطرح‌ترین دلایل عنوان
شده ترکیب دو کلمه سمی یا شمی به معنای سرد و ران به معنای جایگاه است و در
واقع شمیران به معنای جای سرد است؛ به همین ترتیب نیز تهران به معنای جای
گرم است؛ همچنین در نظریه دیگری به دلیل وجود قلعه نظامی در این منطقه به
آن شمیران می‌گفتند و همچنین برخی نیز معتقدند که یکی از 9 ولایت ری را
شمع ایران می‌گفتند که بعدها به شمیران تبدیل شده است.
*گیشا
نام گیشا که در ابتدا کیشا بوده است برگرفته از نام دو بنیانگذار این منطقه (کینژاد و شاپوری) است.
*منیریه
منیریه در زمان قاجار یکی از محله‌های اعیان نشین تهران بوده و گفته شده
نام آن از نام زن کامران میرزا، یکی از صاحب منصبان قاجر، به نام منیر
گرفته شده‌است.
شايد براتون جالب باشه كه بدونيد:
ساختمان حصار و حفر خندق‌هاي جديد تهران قريب به ده سال طول کشيد(به دستور
ناصرالدين‌شاه) و شهر تهران چندين برابر توسعه يافت و مساحت آن به سه فرسخ و
نيم رسيد و از طريق ۱۲ دروازه به محيط بيرون خود ارتباط يافت. اين
دروازه‌ها که هم اينک نيز، اگر چه ساختمان آنها از بين رفته، اما اسمشان
باقي است. عبارت‌اند از:
دروازه‌هاي دولت، يوسف آباد و شميران (در شمال شهر)
دروازه‌هاي خراسان، دولاب و دوشان تپه (در شرق شهر)
دروازه‌هاي باغشاه، قزوين و گمرک (در غرب شهر)
دروازه‌هاي غار، رباط کريم و حضرت عبدالعظيم (در جنوب شهر)
در واقع حدود جغرافيايي تهران به شرح ذيل بود:
شمال: طول خيابان انقلاب فعلي، از حدود پيچ شميران تا کمي بعد از چهار راه
کالج که به شکل مايل به طرف غرب و خيابان سي متري (کارگر کنوني) امتداد
داشت.
غرب: از حدود چهار راه جمهوري کنوني تا حوالي ميدان گمرک
جنوب: خيابان شوش، از حدود ميدان راه آهن تا حوالي ميدان گمرک.
شرق: خيابان شهباز(۱۷ شهريور فعلي) تا بعد از ميدان شهداي کنوني.
و محلاتي که در داخل اين محدوده قرار داشتند و هنوز بسياري از آنها با همان
اسم و رسم قديم وجود دارند. محله دولت که به دليل نزديکي با کاخ‌هاي
سلطنتي به اين نام خوانده مي‌شد، خيابان‌هاي لاله‌زار، خيابان شاه‌آباد،
خيابان اسلامبول، خيابان علاءالدوله (فردوسي) خيابان لختي (سعدي) خيابان
واگن‌خانه (خيابان اکباتان) عين الدوله، دوشان‌تپه (ژاله)، نظاميه
(بهارستان) و دروازه شميران را شامل بود.
محله عودلاجان (اودلاجان) تشکيل مي‌شد از خيابان جليل آباد (خيام) کاخ
گلستان تا ناصريه (ناصر خسرو) و حدود مسجد شاه و شمال بوذرجمهري شرقي و
پامنار و جنوب خيابان چراغ برق (امير کبير) و ميدان توپخانه، که محله
کليميان و و زرتشتيان مقيم تهران بوده‌است.
محله سنگلج که بخش اعظم و عمده آن را امروزه پارک شهر تشکيل مي‌دهد، در
گذشته يکي از مراکز مهم سياسي بود و با اينکه در حال حاضر تقريباً از بين
رفته ولي هنوز اشتهار تاريخي خود را از دست نداده.
چاله حصار يکي ديگر از محلات جنوب تهران بود که چون آن را خاکبرداري و خاکش
را به مصرف حصار کشي تهران رسانده بودند، مقدار زيادي چاله گود مانند
داشت، بعدها براي تخليه زباله‌هاي شهر از آنجا استفاده مي‌کردند.
چاله ميدان نيز که قبلا در دوره صفويه خاک آن را به مصرف حصارکشي تهران
رسانده بودند، وضعي تقريباً مشابه چاله حصار داشت و محل تخيله زباله تهران
به حساب مي‌آمد، اين محله محدود به جنوب بازار چهل تن و امامزاده سيد
اسماعيل و ميدان مال فروش‌ها، ميدان امين السلطان، گمرک، خاني آباد، دروازه
غار و پاقاپوق (اعدام) بود
./ص