آب و هوای این استان به طور کلی سردسیر است به طوری که در زمستان بسیار سرد و در تابستان معتدل می باشد.
تنوع آب و هوایی این استان موجب ایجاد گونه های متفاوتی از زندگی جانوری شده است. وجود گونه های متفاوتی از حیوانات وحشی و پرندگان مهاجر و جانوران آبزی، گردشگران بسیاری را در فصل شکار به این منطقه جذب می کند.
زبان گفتاری اکثریت اهالی استان زنجان ترکی آذربایجانی است،اما درجهات چهارگانه در شمال استان ترکی مخلوط با گیلکی در شرق متمایل به فارسی در جنوب غربی کردی در غرب ترکی آذربایجانی و در جنوب استان نیز با گرایش به فارسی تکلم می کنند.
رودهای مهم در این استان قزل اوزن،زنجانرود،ابهررود ، سجاس رود و خرا رود است.
همچنین میتوان به چشمه های آب معدنی استان از جمله چشمه آبگرم وننق ،چشمه آبگرم ابدال،چشمه آبگرم گرماب و چشمه آبگرم حلب انگوران اشاره کرد.
از ديرباز و اززمانهاي بس طولاني تقريبا در سراسر ميهن عزيز هرگاه سخن از زنجان به ميان می آيد، نقش چاقوهاي زنجان در اذهان پديدار مي گردد آری شاید شما آوازه چاقوی زنجان راکه از مرسوم‌ترین سوغاتی های این استان است بیشتر شنیده باشید اما از چاروق (نوعی کفش)،مس،ملیله وفرش این دیارنباید غافل شوید.
این استان صدها مکان دیدنی وتاریخی را در خود جای داده است که در این گزارش به معرفی تعدادی از این مکان ها خواهیم پرداخت.
سلطانیه گنبد نیلگون:
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه و در 35 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان واقـع شده و بنای آن به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) از سال 704 هجری قمری شروع و در مدت 9 سـال در تاریخ 713 هجری قمـری پایان یافته است.
در این دوره تاریخی، شهر سلطانیه پایتخت پادشاهان ایلخانی بوده است. این گنبد با 5/48 متر ارتفاع و 6/25 متر قطر دهانه گنبد پس از کلیسای کاتورال سانتاماریا فلورانس ایتالیا و مسجد صوفیای ترکیه، سومین بنای عظیم آجری تاریخی جهان است که علاوه بر ثبت در آثار تاریخی ملی، در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
بنای گنبد سلطانیه از نظر تزئینات یکی از مشهورترین نمونه‌های معماری پارسی و اسلامی در ایران به شمار می‌رود این گنبد از سه بخش ورودی اصلی، سردابه و تربت‌خانه تشکیل شده است.
غار کتله‌خور:
غار کتله‌خور يكي از شگفت انگيزترين غارهاي دنيا در 165 كيلومتري جنوب غربي زنجان و 5 كيلومتري بخش گرماب از توابع شهرستان خدابنده واقع شده است كه يكي از زيبا‌ترين غارهاي ايران محسوب مي‌شود.این غار به طول تقریبی 10 کیلومتر در بهار سال 1331 هجری شمسی توسط یک هیات کوهنوردی و با همکاری مرحوم سید اسداله جمالی شناسایی و کشف شد. ابتدای غار تا عمق 150 متری، شبیه به راسته بازارهای معمولی است، از عمق 150 متری تا عمق 700 متری گشایش به نسبت زیادی در غار حاصل شده و شعب متعددی بوجود آمده است که در آن استالاگیتها و استالاگمیتها با ارتفاع 30 الی 40 متر از کف و سقف غار قرارگرفته‌اند که با شنیدن صدای موزون قطرات آب، آهنگهای دلپذیر و مناظر بدیعی، چشم وگوش گردشگر را به خود جلب می‌کند.
بنای رختشویخانه :
این بنا در بافت قدیمی شهر زنجان، حد فاصل خیابان سعدی و داود قلی، در کوچه فرهنگ واقع گردیده و یکی از بناهای جالب توجه و عام المنفعه زنجان به شمار می‌آید که در سال 1345 هجری قمری توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است.
بنای رختشویخانه شامل محل سکونت سرایدار، حیاط، مخزن آب و سرسرای محل شستشو می‌باشد.
در حال حاضر، این اثر منحصر به فرد تاریخی به موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تبدیل شده است و همه روزه مورد بازدید مراجعه‌کنندگان قرار می‌گیرد.
دراین محل، لباس‌های محلی و سنتی مردم مناطق مختلف ایران، هنرهای دستی و سنتی استان شامل چاروق، ملیله‌دوزی، معرق، ساخته‌های چوبی، فرش، گلیم، چاقو، نمونه‌هایی از تولیدات کارگاه‌های کاشی سنتی، آجر و سفال سلطانیه، اشیای تاریخی و یافته‌های باستانی و میراث فرهنگی استان به معرض تماشای عموم گذاشته شده است.
عمارت ذوالفقاری (موزه مردان نمکی):
مجموعه تاریخی عمارت ذوالفقاری، در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده است. این مجموعه شامل ساختمان های اندرونی و بیرونی است و پیش از احداث خیابان ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی، طبقه همکف و زیرزمین آن به همدیگر راه داشت این عمارت که از بناهای تاریخی و با ارزش شهر زنجان است، به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) حاکم زنجان بنا گردیده است.
این بنای تاریخی هم اکنون به موزه مردان نمکی تبدیل شده است.
مردان نمکی پیکره‌هایی هستند که بخشی از گوشت، پوست و مو و پوشاک و سایر لوازم آن سالم باقی مانده بود و در سال 1372 در معدن نمک چهرآباد پیدا شدند این پیکره‌ها که متعلق به زمانی حدود 1700 سال پیش بوده بدلیل تجزیه آزمایشگاهی و آگاهی از وضعیت تمدنی و اوضاع اجتماعی آن زمان، دارای اهمیت جهانـی است.
به استثنای نخستین مرد نمکی کشف شده که در موزه ملی ایران در تهران نگهداری می‌شود، چهار پیکر دیگر در عمارت ذوالفقاری زنجان در معرض دید عموم قرار دارند.
بقعه حضرت قیدار نبی (ع) :
حضرت قیدار نبی(ع) منسوب به قیدار بن اسماعیل (ع) ابن ابراهیم (ع) بوده و نسبت‌شان به 26 واسطه به پیامبر اسلام (ص) برمی‌گردد.
بقعه حضرت قیدار نبی (ع) در قسمت غربی شهر خدابنده (قیدار) و در سمت غربی خیابان امام، خیابان شهید رجائی غربی واقع شده است بازسازی این بنا درسال 719 هجری قمری بنا به دستور بلغان خاتون، همسر خازان خان مغول ششمین سلطان ایلخانی صورت پذیرفت.
کتیبه‌ها و شیوه‌های تزئینی بنا گویای آن است که سازه‌های معماری آن بایستی در دورانهای مختلفی انجام پذیرفته باشد، از جمله قدیمی‌ترین کتیبه برجای مانده در ضلع جنوبی صحن گنبددار به تاریخ 719 هجری قمری که به تجدید ساخت آرمگاه توسط بلغار خاتون اشاره می‌کند و کتیبه ای دیگر در همان صحن که به شرح انجام تعمیرات بنا توسط تیمورخان به سال 751 هجری قمری می‌پردازد.این بقعه به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است و همه روزه به خصوص شبهای جمعه زائران فراوانی از اطراف جهت زیارت و نذر و نیاز در این مکان جمع می‌شوند.
پل میر بهاء الدین:
این پل تاریخی در محور جنوبی حومه شهر بر روی زنجانرود در مسیر زنجان به کردستان ساخته شده است.
پل میربهاء‌الدین که به پل کهنه یا پل اژدهاتو معروف می‌باشد، از نظر قدمت متعلق به اواسط دوره قاجار و به زمان حکومت ناصر الدین شاه قاجار باز می گردد و توسط یکی از متمکنین به نام حاج میرزا بهاء الدین زنجانی که از تجار به نام ناحیه خمسه بوده، به سال 1312 هجری قمری ساخته شده است.
بنای پل تماماً آجری می‌باشد که در نمای داخلی بزرگترین طاق آن به خط معقلی بسیار زیبا تاریخ ساخت آن همراه با ذکر مقدس یا علی بصورت قرینه نقش شده است.
بازار زنجان:
بازار زنجان بزرگترین و طولانی ترین بازار ایران است که به دستور آقامحمد خان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳ (ه –ق) در زمان فتحعلی شاه خاتمه یافت .
مجموعه بازار قدیمـی بصورت یک خط مستقیـم با عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است که .
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به راسته‌های مختلفی از جمله راسته زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها و… تقسیم می‌شود.
از کاروانسراهای مهم این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا نموده، کاروانسرا یا سرای حاج علی قلی، سرای ملک، سرای گلشن، سرای حاج کربلایی علی و ... را می توان نام برد.
کاروانسرا سنگی:
كاروانسراسنگی قدیمی ترین اثر تاریخی استان زنجان در قرن هشتم (ه –ق)در زمان شاه عباس دوم در قسمت جنوبی شهر احداث شده است.
در حال حاضر قسمت اعظم آن از بین رفته و تنها از آن اثار یكی از كاروانسراها به نام كاروانسرا سر چم كه یكی از كاروانسراهای مهم در مسیر تجاری تهران –آذربایجان بود باقی مانده كه نوع سقف آن پنج و هفت است.
این کاروانسرا بیش از سه قرن قدمت دارد و از جمله یادمانهای ارزشمند عصر صفوی است از سال 1377 این مکان به سفره خانه سنتی تبدیل گردیده، به طوریکه علاوه بر ارائه امکانات پذیرائی در صبح و عصر با غذاهای سنتی در بعضی از حجره‌ها به معرفی و فروش صنایع دستی استان اقدام می‌شود.
اینهاهمه برگ سبزیست که مردم زنجان از صدها سال پیش درحفظ آن کوشیده اند که بتوانند پیشکش شما هموطنان ایرانی کنند./س