به گزار ش گروه استان هاي باشگاه خبرنگاران ، اين شهر در جنوب زاهدان و در فاصله 189 کيلومتري آن قرار دارد. اين شهرستان از جنوب و مغرب به ايرانشهر ، از شرق به پاکستان و از شمال به زاهدان محدود مي شود.خاش امروزي در نزديکي شهرقديمي خاش قرار دارد که تاريخ پيدايش آن به پيش ازحکومت نادر مي رسد .
بنا بر اين گزارش : اين شهر تا قبل از نادر شاه به علت ناامني و آمد و شد راهزنان و ياغيان چندان اعتبار نداشت . نادر شاه ضمن سرکوب راهزنان اين منطقه رادامن کردو(( مير باي خان )) را به حکومت آنجا فرستاد . ميرباي خان در ميان آبادي قلعه اي ساخت ودر عمران وآباداني خاش کوشيد .پس از کشته شدن نادر شاه انگليسي ها موقع را مغتنم شمرده و به منطقه خاش وارد شدند و بناهايي در آن ايجاد کردند . در همين زمان سردار ((عيدو خان )) رئيس طايفه (ريگي)) بر آنجا تسلط پيدا کرد قلعه ديگري به نام حيدر آباد بنا کرد. بدين ترتيب خاش رو به توسعه و آباداني گذاشت و از شکل يک روستا خارج شده و آرام آرام سيماي شهري به خود گرفت.
مشخصات جغرافيايي :
بر اساس اين گزارش : شهرستان خاش از نظر جغرافيايي در 61 درجه و 12 دقيقه 28 درجه و 13 دقيقه در جنوب کوه تفتان واقع شده است . اين منطقه در 1415 متري از سطح دريا و 185 کيلومتري جنوب زاهدان در مسير زاهدان –ايرانشهر قرار دارد . آب و هواي اين شهرستان معتدل و متمايل به گرم و خشک است . مسيرهاي دسترسي به خاش عبارتند از :
راه زاهدان – ايرانشهر ( که شهر خاش در 185 کيلومتري زاهدان و در 148 کيلومتري ايرانشهر قرار دارد )، مسير راه خاش – ميرجاوه به درازاي 110 کيلومتر ،راه خاش –سراوان به درازاي 155 کيلومتراست
شناخت ويژگيهاي شهرستان خاش:
در اين گزارش آمده است : شهرستان خاش تحت تأثير آب و هواي نيمه بياباني داراي اقليمي خشک و معتدل ناشي از دشت لوت و در برخي نواحي اقليم خشک سرد ناشي از نواحي کوه تفتان است.اين شهرستان با حدود 23 هزار کيلومتر مربع مساحت حدود 7/12 در صد وسعت استان سيستان و بلوچستان را شامل شده است . بر پايه نتايج حاصل از سر شماري 1381شمار جمعيت شهرستان خاش حدود 144827نفر بوده که اين ميزان 68/6% از جمعيت استان را شامل ميشود.
اقليم:
لازم ذکر است : شهرستان خاش داري اقليم گرم و خشک مي باشد ميانگين بارش سالانه در اين شهرستان9/174ميليمتر و متوسط دماي آن از 7درجه سانتيگراد الي 37 درجه سانتيگراد در تغيير است.
آب و هوا:
شايان ذکر است : از آنجا که محدوده مورد مطالعه فاقد ايستگاه هوا شناسي است ازنزديک ترين ايستگاه به منطقه يعني ايستگاه کليماتولوژي خاش با توجه به بر خورداري از آمار نسبتاٌ طولاني به عنوان ايستگاه معرف محدوده سامانه استفاده شده است و آمارهاي يک دوره 20 ساله ( 1372- 1352 ) مبناي تحليل قرار گرفته و براي نشان دادن اثرات خشکسالي ( بارندگي ) ميانگين سالانه دوره خشکسالي ( 1382-1378 ) با ميانگين ساليانه دوساله مورد مقايسه قرار گرفته است . زِهَک يکي از شهرهاي استان سيستان و بلوچستان ايران است. اين شهر، مرکز شهرستان زهک است. جمعيت اين شهر طبق سرشماري سال ۱۳۸۵، برابر با ۱۱٫۴۰۱ نفر بوده است.
ياد آور مي شود : شهرستان زهک در نقطه پاياني جاده ترانزيت و خط آهن در حال ساخت چابهار به مرز افغانستان قرار دارد و مرز ميلک نقطه مهمي در ارتباط ايران و آسياي ميانه است.
در اين گزارش آمده است : شهر زهک پيش از تقسيمات کشوري جديد جزئي از بخش شهرکي و نارويي شهرستان زابل به شمار مي‌آمد.
اين گزارش مي افزايد : سد زهک که در ۲۷ كيلومتري جنوب شرقي زابل قرار دارد رودخانه سيستان را به دو كانال تقسيم مي‌كند. يكي كانال طاهري و ديگري كانال شهر ناميده ميشود.
ساخت دانشگاه آزاد زهک نيز از سال ۱۳۸۵ آغاز شده‌است.
شهر هخامنشي دهانه غلامان يا دروازه بردگان در پيرامون زهک و زابل قرار دارد.
بررسي باستان‌شناختي در تپه گوري کهنه زهک به شناسايي دو دوره استقراري اشکاني و «اسلامي پسين» انجاميده‌است.
آتشگاه وقلعه کله کنگ :
خاطر نشان مي شود : اين مکان باستاني که به دوره اشکاني ، ساساني بر مي گردد يکي از 3 آتشگاه فعال وبزرگ شرق ايران در زمان زرتشت بوده است در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده منطقه مکسوني زرتشتيان بوده است که نياز به پژوهش باستان شناسي وسيع دارد. قلعه کل کنگ که در روستاي کله کنک قرار گرفته از آثار شاخص شهرستان زهک مي باشد که محل سکونت خوانين نارويي در اين منطقه بوده است معماري زيبا برگرفته از ويژگيهاي بومي وشهري با مصالح چينه ، خشت وگل در 4 سال قبل سکونتگاه خوانين منطقه بوده است .
سد زهک :
در اين گزار ش آمده است : بعد از تعيين حق آبه توسط دولت انگلستان و کمپاني هند شرقي در مرز ايران وافغانستان ايجاد گرديد نقش به سزايي در ذخيره آب کشاورزي ومنطقه دارد مازاد آب رودخانه هيرمند که از طريق پريان مشترک به دورخانه ملکي مي رسد بعد پرآب کردن هامون سه گانه به اين مي رسد دبي آب آن 500 ميليون ليتر مکعب آب مي باشد از جاذبه هاي طبيعي سيستان در شهرستان زهک است .
دهانه غلامان :
اين گزارش مي افزايد : در دو کيلومتري روستاي قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است .بناهاي متوسط و کوچک و سکونتي شهر در محله مسکوني و در غرب ساختمان بزرگ شماره 3 قرار دارند و در بخش جنوبي و در فاصله حدود 2 کيلومتري هسته اصلي شهر آثار و بقاياي بناي بزرگي وجود دارد که از آن با نام بناي نظامي و پادگان ياد شد ه است ديوارهاي بزرگ و حجيم اين بناي عظيم مربع داراي تقريبا" 200 متر طول و حدود 3 الي 4 متر پهنا است مهمترين ساختمان شهربناي معروف به بناي شماره 3 است با توجه به اجزاي معماري و آثار پيدا شده و در آن به همراه اجاقها و آتشدان – سکوها و محرابهاي موجود نشان دهنده آن است که اين بنا داراي کاربري مذهبي بوده است آثار سوختگي خاکستر و استخوانهاي زير سوخته و نيم سوز داخل اجاقها و در روي سکو و محرابها و برخي مخازن مخصوص نگهداري آتش اين ساختمان ديده شده است
بر اساس اين گزارش : آئين مردم دهانه غلامان يکي از آئينهاي مشترک ايراني هندي منطقه بوده است که به خاطر تسامح مذهبي هخامنشيان توانسته به موجوديت خود در سيستان ادامه دهد اين شهر احتمالا" همان زرنکاي ياد شده در کتيبه هاي هخامنشي و زرين مورخان يوناني است که از نظر محل با زرنج دوران اسلامي تفاوت دارد شهر دهانه غلامان با همان سرعتي که به وجود آمده از بين رفته است عدم وجود هر گونه شئ و خالي بودن محوطه هاي حفاري شده از بقاياي سکونت نشان دهنده تخليه شهر با نظم و ترتيب بوده است و در نتيجه نمي توان عاملي خارجي چون جنگ و يا آتش سوزي را در تخليه و ترک آن دخيل دانست پس از ترک دهانه غلامان در اواخر سده پنجم و نخستين دهه هاي سده چهارم پيش از ميلاد اين شهر براي مدت کوتاهي و به صورت فصلي مورد استفاده بيابانگردان و شبانان بوده است و پس از آن شنهاي روان به تدريج ساختمانها و بناهاي را براي مدتي بيش از 2000 سال از نظرها پوشانده است .
بنا بر اين گزارش : آثار موجود دهانه غلامان بر روي يک سلسله بلنديها ي طبيعي به طول تقريبي 5/1 و به پهناي 300 تا 800 متر و در کنار بقاياي دلتاي قديمي و خشک سنارود واقع شده است بقاياي موجود اين شهر از دو گروه ساختمان اصلي و تعدادي از بناهاي منفرد ترکيب شده است يک قسمت شهر در بخش غربي و در درازاي آبراهه اي که بعدا" شنهاي متحرک آن را کاملا" پر کرده اند قرار داشته و بخش ديگر يعني قسمت شرق شهر به دو بخش برابر تقسيم شده که آثار آن تا جايي که قبر بر گرفته است زردشت خوانده مي شود ادامه داشته است و مجموعا" تعداد 27 بناي قابل تشخيص شهر را بر گرفته است .ساختمانهاي شماره 1و 2 و 3 در بخش شرقي و بناهاي شماره 15 و 16و 17و 21 و 22 در شمال آبراهه قديمي و در بخش غربي شهر واقع شده اند اين ساختمانها داراي کاربردهاي همگاني و مذهبي و اجتماعي بوده اند .
زاهدان کهنه :
ياد آور مي شود : دروازه معروف به بختياري در روي ديواره شمالي شرقي قلعه بنا شده بوده است در کنار ارگ زاهدان کهنه يک مجموعه آرامگاهي به نام چهل پير يا چهل و چهار پير ديده مي شود بنا بر روايات اين مردان خدا توسط تيمور لنگ گردن زده شده اند در زاهدان کهنه و مناطق اطراف آن مجموعه بناها و ساختمانهاي بسياري از دوران اسلامي وجود دارند يکي از اين مجموعه ها در فاصله اي حدود 250 متري جبهه شمال شرقي و جنوبغربي اين بنا که ضخامت آنها به 120 تا 150 سانتي متر مي رسد بهتر از ديوارهاي ساير جبهه ها که در جهت وزش باد قرار داشته اند باقي مانده اند در مرکز حياط محصور اين قلعه باقي مانده هاي بنايي بزرگ وجود دارد که اتاقهاي آن دور تا دور تالاري به اندازه هاي تقريبي 70 تا 90 متر قرار گرفته اند عظمت و بزرگي اين ساختمان نشان مي دهد که اين بنا احتمال بسيار زياد در محل سکونت امير و حاکم منطقه بوده است
سراوان از شهرهاي استان سيستان و بلوچستان است.
خاطر نشان مي شود : محل کنوني شهر سراوان تا پيش از سال ۱۳۰۵ خورشيدي روستايي بوده به نام شستون.
لازم به ذکر است : در محلي به نام داورپناه در سراوان، کوهي به نام مهرگان وجود دارد که پيش از اسلام محل انجام مراسم نيايش به اهورامزدا بوده است.
قديمي‌ترين مسجد مکران در اين شهر ساخته شده است.
بر اساس اين گزارش : تاقبل ازدوران قاجاريه درهيچ يك ازمتون وروايات تاريخي نامي از سراوان ديده نمي شود.بلكه ازاين محل بنام ((شستون)) و ((شستان)) و در برخي ازمتون و اسناد بنام ((سرابستان)) و ((سرستون)) نيز يادشده است. بخشان وسرجو نيز از بخشهاي مهم واصلي سراوان اوليه يا شستون بوده كه از ميان بخشان بخاطر دارا بودن قلعه دوره اسلامي وتپهاي پيش از تاريخ وتپه دوران تاريخي از اهميت فراواني در تاريخ سراوان برخورداراست.
اين گزارش مي افزايد : شهرستان سراوان از سه بخش عمده اصلي ((شستون)) و ((بخشان)) و ديگري ((دزك)) تشكيل شده بود. ((شستون)) همانطور كه ذكر ان رفت درمركز شهر فعلي سراوان و((بخشان))در ابتداي جاده ورودي غربي شهر دزك در حدود 3 كيلومتري شرق شهر سراوان و در حومه آن قرار گرفته است.
در اين گزارش آمده است : دراين ميان ((دزك)) كهن ترين نامي است كه در متون مورخين و جغرافيدانان فارسي و عرب قرون نخستين اسلامي خصوصا از سده چهارم و پنجم هجري به بعد ديده ميشود و نام دزك و جالق (جالگ) به عنوان مهم ترين آبادي هاي بلوچستان اين زمان در كنار اسامي اماكني همچون بمپور (بربور يا بنبور) و فهرج (بهره يا فهل فهره) ايرانشهر كنوني وتيز يا خواش يا خواص... آورده شده است. از قرون اوليه اسلامي به بعد دزك از مهمترين مراكز سكوني سراوان فعلي بشمار ميرفته ولي در حال حاضر دزك نام روستايي است زيبا و آباد در3 كيلومتري شرق سراوان فعلي كه از زمان كشته شدن سرهنگ باقر داور پناه در سال 1307 در نبرد قلعه دزك بدان روستاي ((داور پناه)) نيز اطلاع شده است.
اين گزارش ياد آور مي شود : ولي نام دزك در حال حاضر نيز ميان سالمندان بلوچ وخصوخصا ساكنان شرقي ونواحي مرزي شهرستان سراوان وحتي در ان سوي مرز وكشور پاكستان تمامي شهر كنوني سراوان را بنام دزك ميشناسند دراين روستا درحال حاضر ((قلعه بزرگ دوره اسلامي )) و ((مسجد جامع)) كهني وجود دارد . دزك نه تنها در دوران اسلامي بلكه از دوران پيش از تاريخ نيز از جمله مهمترين سكونتگاهها و مراكز استقراري ساكنان اوليه اين ناحيه در هزاره دوم وسوم قبل از ميلاد بوده است .در حد فاصل كوه مهرگان وروستاي فعلي دزك كه حدود چهار كيلومتر طول دارد ودرشرق شهر سراوان قرار دارد قسمتي از اراضي دزّك قديم است. كه آثار ارزشمندي از تاريخ گذشته اين ناحيه را در خود نهفته است.