نگاهی به تاریخ
بدیهی است بررسی دوباره تاریخ موجب خواهد شد تا تصویر مضحکی که از
عقب‌ماندگی مسلمانان در اذهان عمومی وجود دارد به طور کامل محو شود. در
واقع از قرن هشتم تا سیزدهم، آن هنگام که اروپاییان در دوران سیاه خود به
سر می بردند، در سرزمین های اسلامی علم رونق بسیار داشت. بطوریکه خلفای
عباسی بخش عمده‌ای از درآمدهای خود را به علم‌اندوزی و توسعه علم اختصاص
داده بودند. در قرن یازده ابوعلی سینا، کتاب "قانون" را نوشت ( و با
استفاده از ابزارهای پیچیده ای که در اختیار داشت تصاویر آن را ترسیم کرد).
این کتاب صدها سال به عنوان یک کتاب مرجع پزشکی مورد استفاده اروپاییان
بود. در قرن نهم، محمد خوارزمی اصول علم "جبر" را تدوین کرد. اصطلاحی که از
یکی از کتاب هایش با عنوان " الجبر و المقابله" اقتباس شده بود. حسن بن
هیثم سیر مطالعات مربوط به حوزه نور و اپتیک را دگرگون کرد. ابوریحان
بیرونی، دانشمند ایرانی، محیط زمین را بااختلاف 1% محاسبه کرد. بدین ترتیب
دانشمندان مسلمان میراث علمی یونانیان باستان را از گزند نابودی حفظ کردند.
میراثی که سال ها بعد جرقه انقلاب علمی اروپا بواسطه آن زده شد.
بنابراین می توان گفت در آن سال ها نه تنها میان علم و اسلام تناقضی نبود، بلکه در برخی زمینه ها مذهب خود منشا نوآوری های علمی بشمار می رفت. به عنوان مثال، محاسبه دقیق زمان آغاز ماه رمضان( که از طریق رویت هلال ماه امکانپذیر بود) انگیزه بسیار خوبی برای منجمان محسوب می شد. پیامبر اسلام در حدیثی مسلمانان را به فراگیری علم و دانش ترغیب می کند و می فرماید "دانش را بطلبید حتی اگر در چین باشد".
بدون تردید دستاوردهای دانشمندان مسلمان در طول تاریخ بسیار تحسین برانگیز
بوده است. در پاییز سال 2012 نمایشگاهی با عنوان "1001 اختراع" در رابطه
با عصر طلایی علم در جهان اسلام در دوحه پایتخت قطر برگزار شد که ده‌ها
هزار نفر از آن بازدید کردند. متعاقب چنین تحولاتی، دولت ها نیز از ارزش
اقتصادی تحقیقات علمی آگاهی یافته و توجه بیشتری به این حوزه نشان دادند.
بدین ترتیب دولت عربستان سعودی مبلغ 20 میلیارد دلار به دانشگاه علم و صنعت
ملک عبدالله اختصاص داده که در سال 2009 تاسیس شده است. نکته قابل توجه
این است که حتی ثروتمندترین دانشگاه های آمریکا چنین بودجه ای در اختیار
ندارد.
هم اکنون بسیاری از اتباع کشورهای خارجی نیز در حال ورود به این دانشگاه
هستند. ژان فرچه، شیمیدان فرانسوی و سرپرست یک تیم تحقیقاتی، از جمله این
افراد است که احتمال دارد بتواند جایزه نوبل را نیز از آن خود کند. در واقع
حضور این افراد تازه وارد، مسیر را برای آغاز همکاری های تحقیقاتی با
دانشگاه های آکسفورد، کمبریج و کالج سلطنتی لندن هموار کرده است. دولت قطر
نیز در صدد است تا سهم بودجه تحقیقاتی خود از درآمدهای ناخالص ملی را از
0.8% به 2.8% افزایش دهد. با توجه به میزان رشد علمی در این کشور، این رقم
می تواند سالانه بالغ بر 5 مییلیارد دلار باشد. در ترکیه و در فاصله سال
های 2005 تا 2010 بودجه تحقیقاتی سالانه 10% بیشتر شده است، بطوریکه مجموع
هزینه های سالیانه این کشور در این حوزه دو برابر کشوری همچون نروژ تخمین
زده می شود.
اختصاص بودجه های کلان به بخش های علمی نتایج قابل توجهی به دنبال داشته است. از سال 2000 تا 2009، تعداد مقاله های علمی در ترکیه از 5000 به 22000 مقاله رسید. در ایران این تعداد از 1300 به حدود 15000 مقاله افزایش یافت. باید اذعان کرد طی سال های اخیر، سطح کیفی مقاله ها نیز ارتقا پیدا کرده است. بطوریکه اغلب در مجله های علمی جهان از این مقاله ها نام برده می شود. نتایج مطالعه ای که در سال 2011 توسط موسسه اطلاعاتی تامسون رویترز انجام شد نشان می دهد در اوایل دهه 1990 دفعات ارجاع به مقاله های علمی که از سوی کشورهایی چون اردن، ایران، ترکیه و عربستان سعودی(به عنوان کشورهای مطرح اسلامی) منتشر شده بود 4 برابر کمتر از حد مرسوم و متدوال آن در سطح جهانی بوده است. در سال 2009 این رقم به 50 درصد رسید. در حال حاضر، در طبقه بندی بهترین مقاله هایی که در شاخه ریاضیات ارائه شده است، ایران بالاتر از حد میانگین قرار دارد. حدود 1.7% از این مقاله ها نیز بیش از 1% ارجاع داشته اند. مصر و عربستان هم در این زمینه عملکرد مطلوبی از خود نشان داده اند. در حالیکه ترکیه توانسته است در حوزه مهندسی به امتیازات بالایی دست یابد.
مباحث مرتبط با علم و فناوری و کارکردهای مفید آنها می تواند زمینه ساز رویدادهای مثبتی باشد. در این میان علوم مهندسی و پس از آن، علوم کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردارند. پزشکی و شیمی نیز بسیار محبوب تلقی می شوند. البته دولت ها همواره بازده مالی تحقیقات علمی را نیز مد نظر دارند. به عنوان نمونه، معاون کالج دولتی لاهور از فاضل محمود خان که به تازگی پس از اتمام دوره دکترای اختر فیزیک در آلمان به پاکستان بازگشته، خواسته است تا به جای تحقیق بر روی سیاه چاله های فضایی، حوزه ای را مورد مطالعه قرار دهد که بتواند برای این کشور سودمند تر باشد.
علم قابلیت عبور از مرزهای جغرافیایی را نیز دارد. در سال 2000، یک آزمایشگاه بین المللی فیزیک با نام "سسام" در اردن تاسیس شد که در سراسر خاورمیانه نخستین دستگاه های شتاب دهنده ذرات را در اختیار داشت. ساخت این آزمایشگاه به تقلید از آزمایشگاه "سرن" (مرکز تحقیقات فیزیک هسته ای اروپا) صورت پذیرفت. هدف از تاسیس چنین مرکزی گرد هم آوردن دانشمندان کشورهایی بود که دولت های آنها با هم اختلاف داشتند که دانشمندانی از ایران و فلسطین نیز در آن مشغول فعالیت هستند.
کتاب های مقدس و مباحث علمی
دانشمندانی که از مذاهب و ملیت های مختلف در مرکز تحقیقاتی "سسام" در کنار
هم فعالیت می کنند، غالبا درباره دکترین اسلام اختلافی با یکدیگر ندارند.
اما دیدگاه های آنها در حوزه زیست شناسی و بخصوص موضوع تکامل رنگ دیگری به
خود می گیرد. بسیاری از دانشمندان مسلمان نمی توانند فرضیه خویشاوندی انسان
با میمون ها را بپذیرند. براساس نتایج حاصل از تحقیقی که در سال 2008 توسط
حمید سلمان در کالج همپشایر ماساچوست انجام شد، کمتر از 20% از شهروندان
اندونزیایی، مالزیایی و پاکستانی بر درستی فرضیه داروین صحه می گذارند. این
رقم در مصر فقط 8% بود. حمید سلمان هم اکنون در حال مطالعه بر روی نگرش
مسلمانان درباره مسائل علمی است.
یاسر قذی، مهندس شیمی و کشیش آمریکایی ( که تجربه تحصیل در عربستان سعودی و ایالات متحده را دارد) در همایشی که حول موضوع اسلام و مسئله تکامل در ماه جاری در لندن برگزار شد، به تبیین دیدگاه های خود پرداخت. به اعتقاد او می توان نظریه تکامل داروین را فقط ناظر بر سایر موجودات زنده دانست. او تاکید دارد که آدم و حوا خود نخستین بشر روی زمین بوده و حاصل تکامل گونه دیگری نیستند. به گفته او هر نوع استدلال دیگری در این زمینه بشدت غیر قابل قبول خواهد بود. در این راستا، از نظر بسیاری از یهودیان پذیرش نظریه تکامل به معنای الحاد و کفر است. بعلاوه عدم اعتقاد به این نظریه نیز بخش مهمی از اعتقادات مسلمانان بشمار می رود( برخی از مسیحیان هم با توجه به موضوعات مطرح شده در کتاب مقدس رویکرد مشابهی دارند).
سایر موضوعات و مباحث علمی از نظر مسلمانان چالش برانگیز تلقی نمی شود، حال آنکه مسیحیان گاه در برابر آنها موضع گیری می کنند. به عنوان مثال، تمایل دانشمندان آمریکایی به استفاده از سلول های بنیادین جنینی(همانطور که از نام این سلول ها بر می آید، آنها از جنین گرفته می شوند) محافظه کاران مسیحی حامی حیات را به اعتراض واداشته و در نهایت باعث شد تا دولت فدرال اختصاص بودجه برای تحقیق در این بخش را ممنوع کند. این در حالیست که بر اساس آموزه های اسلام جنین تا پیش از سه ماهگی فاقد روح است، از این رو محققان موسسه رویان می تواند بدون هیچ گونه محدودیتی به تحقیق در این زمینه بپردازند.
البته نمی توان انکار کرد که هنوز آزادی عمل لازم برای دانشمندان در کشورهای اسلامی وجود ندارد. رشد اسلام سیاسی بویژه اسلام متعصبانه فرقه سلفی که ناظر بر رویکرد بسیار افراطی به اسلام است در برخی از کشورها همچون مصر، این ترس را بوجود آورده که مبادا علم دوباره دچار یک روند فرسایشی شود. البته عده ای هنوز هم به شکوفایی علم در این کشورها امیدوارند. محمد مرسی، رئیس جمهور مصر که خود سابقا از اساتید یکی از دانشگاه های حومه قاهره بوده و دارای مدرک دکترای مهندسی مواد از دانشگاه کالیفرنیای جنوبی است(عنوان رساله دکترای او رسانایی الکتریکی در دمای بالا و ساختار ناقص Al2O-3 بود)؛ وعده داده است که دولتش بودجه بخش های تحقیقاتی را افزایش خواهد داد.
در واقع، رهایی دانشمندان کشورهای عربی از یوغ حکمرانان پیشین فرصت پیشرفت را برای آنها فراهم کرده است. به گفته دانشمندان تونسی، همین که کرسی های دانشگاه نصیب چه کسانی می شود، می تواند نوید بخش اصلاحات باشد. در حال حاضر، اساتید دانشگاه به جای اینکه از سوی رژیم حاکم منصوب شوند، با رای کسانی انتخاب می شوند که وجهه علمی دارند. واقعیت این است که تغییرات و تحولات سیاسی اخیر در خاورمیانه نه تنها موجب برقراری دموکراسی در این مناطق شد بلکه زمینه مساعدی فراهم نمود تا دانشمندان بتواند آزادانه تر بیندیشند.