شیطان، خطرناك‏ترین مانع راه كمال‏

به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، وبلاگ بوتس در جدیدترین نوشته خود آورده است:
دلیل دشمنى با شیطان

غزالى مى‏گوید:

بر تو باد اى برادر! كه به محاربت شیطان كنى و در قهر كردن او باشى از براى دو خصلت:

یكى آن كه‏ او دشمنى است كه هیچ طمع مصالحت با او نتوان داشت، پس باید كه بر او ابقا نكنى كه او به غیر از هلاك تو قانع نشود، پس از مثل چنین دشمنى ایمن نشاید بود و از تدبیر دفع او غافل نتوان بود، در این دو آیت تأمل كن كه حق جل جلاله مى‏فرماید:

[أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ‏] «1».

اى فرزندان آدم! آیا به شما سفارش نكردم كه شیطان را مپرستید كه او بى‏تردید دشمن آشكارى براى شماست؟

و آیت دوم:

[إِنَّ الشَّیْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ] «2».

بى‏تردید شیطان، دشمن شماست، پس او را دشمن خود بگیرید. [او] گروهش را فقط [به این سبب به فسق و فجور] دعوت مى‏كند كه اهل آتش سوزان گردند.

و این غایت پرهیز فرمودن است از شیطان.

خصلت دوم آن‏كه‏ چون او را بر دشمنى تو آفریده‏اند «3»، پیوسته به محاربت تو میان در بسته است و او تیر در تو مى‏اندازد و تو غافل، پس بنگر كه حال چگونه باشد.

پس این جایگه نكته‏اى دیگر هست و آن آنست كه تو روز در عبادت مى‏گذرانى و خلق را با در خداى مى‏خوانى به فعل و به قول و این معنى ضد پیشه و خلاف كار شیطان است.

پس تو میان بسته‏اى و پیوسته او را به خشم مى‏آرى و او نیز هم چنین به قصد هلاك تو میان بسته است و او خود با دوستان خویش از كافران و اهل ضلال و راغبان دنیا قصد هلاك دارد و دشمنى مى‏كند فكیف با تو كه مخالفت او را نمى‏كنى و او را به خشم مى‏آرى چگونه دشمنى نكند؟

پس او را با مردم دشمنى و عداوت عام هست و با تو كه مجتهدى در عبادت عداوت خاص.

و او عظیم كار تو را مهم گرفته است و او را یاران هستند بر قصد تو قوى‏تر از همه، نفس تو و هوا؛ او اسباب و مداخل بسیار دارد و تو از آن غافل.

راست گفت یحیى بن معاذ:

تو مشغولى و شیطان فارغ و او تو را مى‏بیند و تو او را نمى‏بینى و تو شیطان را فراموش مى‏كنى و او تو را فراموش نمى‏كند و از نفس تو شیطان را به تو یار و یاور.

اگر گویند: به چه چیز محاربت شیطان كنیم و دفع و قهر او به چه كنیم؟ بدان كه‏ اهل این صناعت را در این صدرت دو طریق است:

بعضى گفته‏اند:

تدبیر دفع شیطان استعانت است از خدا و هیچ دیگر نه، براى آن‏كه شیطان سگى است كه خداى تعالى او را سگ مى‏داند، اگر تو به محاربت او مشغول شوى و به معالجت او متوجه گردى، وقت بر تو ضایع شود و خود را به رنج آورده باشى و وقت باشد كه او بر تو ظفر یابد و تو را مجروح كند، پس رجوع با خدا كردن تا او را از تو دفع كند اولى بود.

و بعضى دیگر گفته‏اند:

تدبیر او طریق مجاهدت است و به رد و دفع او برخاستن.

گفتم: آنچه در خاطر من مى‏آید آن است كه میان هر دو طریق جمع كند پناه گیرد به خدا از شر او چنانكه فرموده است، تا اگر بر ما غلبه كند بدانیم كه ابتلا است از خداى تعالى، تا صدق ما در مجاهدت معلوم فرماید و قوت ما در دفع او و صبر ما در محاربه با او ببیند، هم چنان كه كفار بر ما مسلط شوند، با آن‏كه خداوند قدرت دارد كه شرّ ایشان را از ما كفایت كند، مى‏خواهد تا ما را از جهاد و صبر و تمحیص و شهادت بهره حاصل شود چنانكه فرمود:

[وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداءَ] «4».

و خدا كسانى را كه [از روى حقیقت و خلوص‏] ایمان آورده‏اند، مشخص كند و از میان شما گواهانى [نسبت به پیروزى‏ها كه نتیجه طاعت و تقواست، و شكست‏ها كه محصول نافرمانى و بى‏تقوایى است‏] بگیرد.

و هم چنین فرمود:

 [أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ‏] «5».

آیا پنداشته‏اید [با ایمانِ بدون عمل‏] وارد بهشت مى‏شوید، در حالى كه هنوز خدا كسانى از شما را كه در راه خدا جهاد كرده‏اند وشكیبایان را [از دیگران‏] مشخص و معلوم نكرده است؟!

 

طریقه دشمنى با شیطان

اینجا نیز هم چنین باشد و محاربت و قهر او به قول علما در سه چیز است:

یكى: آن مكاید و حیلت‏هاى او بدانى و تعرف كنى، تا بر تو دلیرى نتواند كرد، هم‏چون دزد كه چون بدانست كه خداوند سراى آگاه شد بگریزد.

دوم آن‏كه‏ به دعوت او استخفاف كنى و دل بدان متعلق نكنى كه او چون سگ است بانگ بر تو دارد و سخت باشد و چون از او اعراض كنى خاموش شود.

سیم آن‏كه‏ ذكر خدا پیوسته به دل و زبان مى‏دارى كه رسول‏اللّه صلى الله علیه و آله فرموده است:

إنَّ ذِكْرَاللّهِ تَعالى‏ فى جَنْبِ الشَّیْطانِ كَالْآكِلَةِ فى جَنْبِ إبْنِ آدَمَ‏ «6».

و اگر گویى مكاید و حیل او چون بدانیم و طریق معرفت آن چیست؟ بدان كه او را وساوس بسیار است كه به منزلت تیر است كه مى‏اندازد و آن را به معرفت خاطرها بتوانى دانست كه درآید...

خواطر انسان

اما اصل خواطر: بدان كه حق‏تعالى و تقدس، فرشته‏اى بر دل آدمى موكل كرده است كه پیوسته او را به خیر دعوت مى‏كند او را ملهم مى‏گویند و دعوت او را الهام و در مقابل آن شیطانى است كه او را به شر دعوت مى‏كند و او را وسواس گویند و دعوت او را وسوسه، ملهم الا به خیر نخواند و وسواس الا به شر نخواند.

این دو داعى‏اند بر دل بنده ایستاده و پیوسته به دعوت مشغول و دل از آن آگاه و با خبر كه در اخبار آمده است كه رسول صلوات اللّه علیه فرمود:

زمانى كه فرزند آدم به دنیا مى‏آید، خداوند ملكى بر او قرین نماید و شیطان شیطانى، شیطان كنار گوش چپ قلب مى‏خوابد و ملك كنار گوش راست دل و این دو به طور مرتب مشغول دعوت كردن انسان به خیر و شرند.

پس خداى‏تعالى در بنیت آدمى تركیب كرده است طبیعتى كه میل به شهوات دارد و لذات به هر كیفیت كه باشد از نیكو و زشت و آن هواى نفس است كه روى به آفت دارد، این سه دعوت است. پس بدان كه این خاطرها اثرهاست كه در دل بنده حادث مى‏شود و او را بدان دارد كه كارى بكند، یا ترك كارى بكند و پدید آمدن به حقیقت از خداى تعالى است در دل بنده، لكن آن بر چهار قسم است.

یكى آن‏كه خداى‏تعالى در دل بنده افكند به ابتدا، آن را خاطر گویند و بس، قسم دوم آن‏كه در دل پدید آورد و موافق طبع آدمى باشد، آن را هواى نفس گویند و به دو نسبت كنند و قسمى دیگر در پى دعوت ملهم پدید آرد و به دو نسبت كنند و آن را الهام گویند و قسمى دیگر در پى دعوت شیطان پدید آرد و آن را به دو نسبت كنند و وسوسه خوانند و خاطر شیطان گویند.

پس بدان كه خاطرى كه از قبل خداى تعالى ابتدا باشد، شاید كه به خیر باشد، اكرام را و الزام حجت را و باشد كه به صدمه و رنج باشد امتحان را و تغلیظ محنت و آزمایش را.

و خاطرى كه از قبل ملهم باشد نباشد الا به خیر كه او ناصح و مرشد است و نیست الا براى این كار و خاطرى كه از قبل شیطان باشد الا به شر نباشد تا اغوا و استزلال كند.

و وقت باشد كه به خیر خواند، مكر و استدراج را و خاطرى كه از قبل هواى نفس باشد شر را باشد و تمتع را و بعض سلف گفته‏اند: كه هواى نفس هم چنین به خیر خواند و مقصود از آن شر باشد، چنانكه شیطان، این است انواع خاطرها.

پس تو محتاجى كه بعد از این معرفت سه فصل حاصل كنى كه لابد است از آن و مقصود در ضمن آن است.

یكى فرق میان خاطر خیر و شر على الجمله، دوم فرق میان خاطر شر ابتدایى یا شیطانى یا هوایى كه هر یكى را دفعى است از نوعى دیگر، سوم فرق میان خاطر خیر ابتدایى یا الهامى یا شیطانى یا هوایى تا پیروى آن كنى كه از خداى است یا از ملهم و حذر كنى از آنچه از شیطان است.

اما فصل اول: علماى ما رحمهم الله گفته‏اند كه چون خواهى كه خاطر خیر از خاطر شر بدانى و فرق كنى آن را، به چهار گونه میزان بركش:

اول آن كار را بر میزان شرع عرض كن، اگر موافق جنس آن باشد خیر باشد و اگر بر ضد آن باشد یا رخصه باشد یا شبهه شر باشد.

و اگر بدین میزان معلوم نشود عرض كن بر اقتدا، اگر موافق اعمال سلف باشد، در كردن آن اقتدا به صالحان بود. پس خیر باشد و اگر به ضد آن باشد، شر باشد و اگر بدین میزان نیز معلوم نشود بر نفس و هوا عرض كن، اگر نفس از آن نفرت گیرد، نفرت طبع نه نفرت خوف بدان كه خاطر خیر است و اگر نفس بدان مایل‏ باشد میل طبیعى و جبلى نه میلى كه از تقرب به خدا و ترغیب به ثواب باشد؛ بدان كه خاطر شر است كه نفس اماره به سوء است، به اصل طبع خود به خیر میل نكند، چون به یكى از این موازین بركشیدى، خاطر خیر از خاطر شر بدانستى واللّه ولى الهدایة.

اما فصل دوم: چون خواهى كه فرق كنى میان خاطر شرى كه از قبل شیطان باشد و خاطر شرى كه از هواى نفس باشد، یا از خدا باشد ابتدا از سه وجه در او نظر كن:

اگر مصمم یابى بر یك حال ایستاده، بدان كه از خداى‏تعالى است، یا از هواى نفس و اگر متردد یابى و مضطرب بدان كه از شیطان است و بعضى از عارفان گفته‏اند:

مَثَل هواى نفس مثل پلنگ است الا به قمع و قهر بالغ باز نگردد، یا مثل خارجى كه جنگ براى تدین كند، هرگز باز نگردد تا كشته شود و مثل شیطان مثل گرگ است، اگر از یك جانب برانى از دیگر جانب درآید.

دوم آن‏كه این خاطر اگر در عقب گناهى باشد كه كرده باشى، بدان كه از حق‏تعالى عقوبتى است و اهانتى و خواریى كه از شومى آن گناه بوده باشد، در قرآن مجید چنین مى‏فرماید كه:

[كَلَّا بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا یَكْسِبُونَ‏] «7».

این چنین نیست كه مى‏گویند، بلكه گناهانى كه همواره مرتكب شده‏اند بر دل‏هایشان چرك و زنگار بسته است [كه حقایق را افسانه مى‏پندارند.]

و اگر نه در عقب گناهى باشد كه واقع شده باشد، بلكه به ابتدا باشد، بدان كه از شیطان است، این حكم اكثرى است كه در بیشتر احوال چنین باشد؛ زیرا كه شیطان‏ الا به د عوت شر ابتدا نكند، به هر حال اغوا و اضلال طلبد.

سوم آن‏كه اگر این خاطر به ذكر خدا جل جلاله ضعیف نشود و یا كم نیاید و زایل نگردد، بدان كه از هواى نفس است و اگر به ذكر خداى‏تعالى ضعیف شود، بدان كه از شیطان است، چنانكه در تفسیر:

[مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ‏] «8».

از زیان وسوسه‏گر كمین گرفته و پنهان.

یاد كرده آمده است، شیطان در قلب خوابیده چون ذكر خدا كنى خناسى كند و اگر غافل شوى وسوسه نماید.

اما فصل سوم: چون خواهى كه فرق كنى میان خاطر چیزى كه از خدا باشد و آن‏كه از ملك باشد همچنین از سه وجه نظر كن:

اگر قوى و مصمم باشد از خداى‏تعالى است و اگر متردد از ملك كه او به منزلت ناصحى است، از هر جانب درآید و روى به تو آرد و هر نصیحت كه بر تو عرضه كند به امید آن‏كه تو اجابت كنى و رغبت خیر كنى.

دوم آن‏كه اگر در عقب طاعتى و اجتهادى پدید آید، از خداى تعالى باشد چنانكه فرمود:

[وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا] «9».

و كسانى كه براى [به دست آوردن خشنودى‏] ما [با جان و مال‏] كوشیدند، بى‏تردید آنان را به راه‏هاى خود [راه رشد، سعادت، كمال، كرامت، بهشت و مقام قرب‏] راهنمایى مى‏كنیم.

و اگر این خاطر به ابتدا باشد از ملك باشد در اغلب احوال.

سوم این‏كه این خاطر اگر در اصول و اعمال باطن باشد از خداى‏تعالى است و اگر در فروع و اعمال ظاهر است از ملك است، در بیشتر احوال چه فرشته را، راه نیست به معرفت باطن بنده به قول بیشتر علما، اما خیرى كه از شیطان باشد كه آن استدراج باشد، شیخ ما گفتى رحمة اللّه علیه نظر كنى اگر نفس خود را در فعلى كه به خاطرت آمد به نشاط بینى نه با ترس و خشیت و با تعجیل بینى نه به آهستگى و با ایمنى بینى نه با خوف و به عاقبت نااندیشیدن بینى نه با بصیرت و تفكر، بدان كه آن خاطر از شیطان است و اگر نفس را به ضد این بینى با خشیت و ترس نه با نشاط و به تأنى، نه با شتاب و با خوف، نه با امن و عاقبت اندیشى نه با بى‏عاقبتى بدان كه از خداى تعالى است یا از ملك.

پس من گفتم: پندارى كه نشاط سبكى است كه در آدمى پدید آید در كارى كه بى‏بصیرت باشد، یا نه در ذكر ثواب آن مذموم باشد.

اما تأنى نیك است و پسندیده الا در چند جاى معدود كه در حدیث نبوى است علیه الصلاة والسلام، تزویج بكر چون رسیده شد و گزاردن وام چون قدرت باشد و تجهیز میت چون شكى نباشد و مهمانى كردن در وقت نزول و توبه از گناه چون گناه كرده شد، (كه این امور را تأنى جایز نیست).

اما خوف واجب است از براى تمامى عمل باشد، تا براى اداى آن به وجه خویش و حق خویش یا خوف قبول حق.

اما بصارت عاقبت به آن‏كه ببیند تا یقین شود كه آن خیر و رشد است و امید ثواب عاقبت هم، این است جمله فصول سه‏گانه كه لازم است تو را معرفت آن در باب خاطرها، نیك بدان و نیك ببین كه از اسرار لطیف شریف است.

 

حیلت‏ها و مكرهاى شیطان

بدان كه كیدهاى شیطان با آدمى در باب طاعت از هفت وجه است:

اول او را از طاعت نهى كند به هر طریق كه تواند كرد، اگر خداى نگاه دارد و الهام دهد و شیطان را رد كند، بدان كه گوید من محتاجم به طاعت كه لابد زاد آخرت از این دنیاى فانى برمى‏باید داشت، چون بدانست دیگر باره به تسویف‏ «10» بفریبد گوید، لحظه دیگر بكن این طاعت، یا فردا بكن یا وقتى دیگر.

اگر عصمت خداى تعالى در رسد و گوید: اگر عمل امروز به فردا اندازم از آن فردا كى كنم؟ چون هر روزى را طاعتى و عملى جداگانه هست چون از این كید ناامید شود گوید اكنون تعجیل كن زود زود تا فارغ شوى.

اگر خداى‏تعالى الهام دهد و گوید: عمل اندك تمام به از عمل بسیار ناتمام پس دیگر بار بر آن دارد كه عمل تمام كند براى ریا مردمان را و مرایات ایشان را، پس خداى تعالى الهام دهد، دیدن خلق چه فایده دارد، دیدن خدا مرا كفایت است، پس دیگر باره در عجب اندازد بنده را، گوید: تو عظیم بزرگ كسى و بیدار بنده‏اى، پس اگر خداى‏تعالى عصمت و توفیق دهد گوید: اگر چنین است المنة للّه والحمدللّه و این توفیقى است كه خداى تعالى مرا بدان مخصوص كرده عمل مرا به فضل خود قیمتى نهاده است و اگر نه فضل او بودى قیمت عمل من در جنب نعمت او كه بر من است و در جنب معصیت من او را هیچ نبودى، پس از دیگر در آید و این در ششم است و حیلت عظیم كه الا مرد سخت بیدار كه بدان مطلع گردد و آن، آن است كه بنده را گوید تو در سر جهد میكن و مجاهده فرو مگذار كه خداى بر خلق‏ ظاهر كند و عمل هر كسى چنانچه باشد پیدا كند و شیطان بدین طریق نوعى از ریا در عمل بنده بازدید كند، اگر خداى تعالى معصوم دارد این بنده را و شیطان را رد كند و گوید: اى ملعون! این ساعت از وجه اخلاص عمل به من مى‏آیى تا عمل مرا به فساد آرى و من بنده‏ام و او خداوند است، اگر خواهد عمل مرا ظاهر كند و اگر خواهد پوشیده دارد، اگر خواهد مرا بزرگ كند و اگر خواهد حقیر دارد و من از مردم چه باك دارم چون به دست ایشان كارى نیست پس دیگر باره از در هفتم درآید گوید:

تورا بدین عمل هیچ حاجت نیست براى آن‏كه اگر تو را سعید آفریده است ترك عمل تو را زیانى ندارد و اگر شقى آفریده است كردن عمل فائده‏اى ندهد، اگر خداى‏تعالى بنده را نگهدارد، شیطان را گوید من بنده‏ام و بر بنده آن است كه فرمان بجاى آورد و خداى‏تعالى خداوندى بداند.

یَفْعَلُ اللّهُ ما یَشاءُ وَیَحْكُمُ ما یُریدُ «11».

الا آن است كه به همه حال مرا عمل، سود دارد كه اگر سعید باشم محتاج زیادتى ثواب باشم و اگر شقى باشم نعوذ باللّه، هم تا خود را ملامت نكنم، با آن‏كه خداى تعالى هرگز به اطاعت عقوبت نكند و طاعت، مرا به هیچ حال زیان ندارد كه اگر من در آتش روم و مطیع باشم دوست‏تر از آن دارم كه در بهشت روم و عاصى باشم فكیف كه وعده او صدق است و قول او حق است و طاعت را به ثواب وعده است، هر كه خداى را به ایمان و طاعت ببیند در آتش نرود و در بهشت رود نه بدان سبب كه او به عمل استحقاق بهشت گرفت بلكه به وعده صدق حق و طاعت خود علامات و امارات سعادات است.

نیك بدان اى برادر! و بیدار شو وفقك اللّه تعالى بفضله و منه وحق تعالى از وعده صدق خویش از زبان سعدا چنین خبر مى‏دهد كه:

«الحمد اللّه الذى صدقنا وعده»، پس بیدار شو اى برادر! كه كار چنین است كه دیدى و شنیدى و دیگر كارها بدین قیاس كن و استعانت به خداى‏تعالى كن و استعاذت هم كه كار بدست اوست‏ «12».

 

پی نوشت ها:

 

______________________________

 

(1)- یس (36): 60.

(2)- فاطر (35): 6.

(3)- البته هیچ موجودى در اصل خلقت دشمن انسان آفریده نشده، تمام موجودات در ریشه وجودشان جهتى جز جهت منفعت ندارند، این موجودات با اختیار و اراده هستند كه بر اثر سوء اختیار براى انسان قیافه دشمنى مى‏گیرند و شیطان كه هر موجود با اراده ضد خدایى است از این قبیل است، جمله بالا را روى این حساب باید حمل بر مجاز كرد.

(4)- آل عمران (3): 140.

(5)- آل عمران (3): 142.

(6)- «مسلماً یاد خدا در كنار شیطان مثل جذام (مرض خوره) در كنار فرزند آدم است.

و این كنایه از آن است كه همان طور كه جذام بدن انسان را از بین مى‏برد، یاد خدا نیز شیطان را از میان برمى‏دارد» منهاج العابدین: 45.

(7)- مطففین (83): 14.

(8)- ناس (114): 4.

(9)- عنكبوت (29): 69.

(10)- تسویف: امروز و فردا كردن، سر دوانیدن.

(11)- «خداوند آنچه را مى‏خواهد انجام مى‏دهد و آنچه را اراده مى‏كند حكم مى‏كند» بحار الأنوار: 64/ 106، باب 3، حدیث 21.

(12)- «حمد و ستایش خدایى را كه وعده‏هایش را براى ما عملى كرد» منهاج العابدین: 43.


منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد پنجم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان