قصر ديگر زندان نيست

 با افتتاح باغ موزه قصر خاطرات تلخ و سياه زندان قصر، براي هميشه رخت از پايتخت بر كشيد و نام اين زندان رفت تا به برگ‌هاي تاريخ ايران،‌ سنجاق شود. از ديگر مكاني به اسم "زندان قصر" جايي در نقشه تهران نخواهد داشت و به جايش مردم تهران مي‌توانند گردشگاه جديدي را براي انتخاب داشته باشند. گردشگاهي كه نام "باغ موزه قصر" را بر خود نهاده است و يادآور اتفاقات و لحظه‌هايي شود که ساکنان اين خانه موقت روزگاري را در آن زندگي کرده‌اند.

داستان تغيير كاربري زندان قصر به سال 84 باز مي‌گردد. در آن سال اين زندان به شهرداري تهران واگذار شد تا اقدامات لازم براي تبديل اين مکان به باغ موزه قصر انجام شود. در پي اين اتفاق شرکت توسعه فضاهاي فرهنگي وابسته به شهرداري تهران کار طراحي و اجراي اين پروژه را بر عهده گرفت. اين مجموعه باغ موزه در زميني به مساحت 76هزار مترمربع و زيربناي 16 هزار متر مربع در منطقه 7 شهرداري تهران واقع شده است. جايي كه پس از موزه عبرت ،‌ دومين زنداني است كه به موزه تبديل شده ولي از نظر وسعت و كاربري اصلاً با آن قابل مقايسه نيست. باغ موزه قصر كاركردهاي ملي و فراملي دارد و همين موضوع باعث مي‌شود تا مخاطبان بسياري را به خود جلب كند.

«قصر» در زمان فتحعلي شاه قاجار کاخ قجري بوده که از پل سيدخندان تا محل فعلي زندان مساحت داشته و با اين وجود پيشينه‌اي بيش از 100 سال دارد. در دوره‌اي که رضا خان روي کار مي‌آيد، تصميم مي‌گيرد کاخ شاهي را به جاي ديگري منتقل کند و پيرو اين تصميم نيمي از اين فضا به مخابرات واگذار و بخش‌هاي ديگر هم به ارتش و زندان تبديل مي‌شوند. در زمان پهلوي دوم و در دوره پس از انقلاب اسلامي نيز «قصر» همچنان به عنوان يک زندان مورد استفاده قرار گرفت تا سال 1383 که دستور تعطيلي آن صادر شد. زندان مارکوف بخشي از باغ موزه قصر است که يک معمار روسي به همين نام، کار طراحي آن را بر عهده داشته است. ويژگي‌هاي اين محل و قدمت آن، باعث شد تا شهرداري تهران موزه تاريخ دويست ساله تهران را در آن راه اندازي كند. در كنار اين بخش، در زندان ماركوف موزه تعاملي تاريخ 200 ساله تهران با محوريت قصر قاجار را ايجاد كند. موزه‌اي كه در چهار کريدور اصلي (مرکزي) زندان به اجرا در آمد و در آن وقايع و رخدادهاي مهم دوره‌هاي تاريخي از زمان پايتختي تهران تا انقلاب اسلامي مرور مي‌شود.

در کريدور اول باغ موزه قصر، تاريخ قاجاريه به تصوير کشيده مي‌شود که شامل پايتختي تهران، سلطنت فتحعلي شاه، ساخت قصر قاجار و ورود به مدرنيته است. کريدور دوم مختص تاريخ سياسي – اجتماعي ايران در دوره پهلوي اول است. اين بخش به بررسي جريانات اجتماعي، فرهنگي و سياسي اين دوره مي‌پردازد و از چگونگي روي کارآمدن رضا شاه و کودتاي ننگين سوم اسفند سخن مي‌گويد تا به نصب اولين دکل بي‌سيم در قصر و ساخت زندان قصر و دستگيري زندانيان سياسي مي‌رسد. اين کريدور همچنين موضوعات ديگري مثل کشف حجاب و آثار آن، جنگ جهاني دوم و برکناري رضا شاه را به تصوير مي‌کشد. کريدور سوم نيز تاريخ سياسي - اجتماعي ايران در دوره پهلوي دوم را بررسي مي‌کند. كريدور چهارم هم مروري گذرا به همه جريانات و رخدادهاي سياسي که منجر به انقلاب شکوهمند اسلامي شد، دارد. در كنار اين كريدورهاي اصلي براي تالارهاي فرعي اين مجموعه هم برنامه‌هايي در نظر گرفته شده است. کتابخانه، مرکز اسناد قصر و زندان قاجار، چهار گالري فصلي که هنرمندان مي‌توانند براي نمايش آثار خود از اين گالري‌ها استفاده کنند، زورخانه زندان قصر و ... از جمله بخش‌هايي است که براي اجراي برنامه‌ها و مناسبت‌هاي ورزشي مورد بهره‌برداري قرار گرفت. سالن آمفي تئاتري نيز با همه امکانات و استانداردهاي لازم در بخش ديگري از اين مجموعه طراحي شده است.

يكي ديگر از بخش‌هاي باغ موزه قصر، موزه تعاملي اين باغ موزه است. اين موزه به روايت تاريخ سياسي و مبارزات مردم در دوران ستمشاهي مي‌پردازد و برشي از زندگي اجتماعي زندانيان را در داخل زندان بيان مي‌کند. در اين بخش هنرمندان مختلف با آثار خود مفهوم مبارزات و آلام زندانيان را به شکل‌هاي مختلف به نمايش گذاشتند.

يکي ديگر از بخش‌هاي قابل تامل در باغ موزه قصر مربوط به شاعر نامدار کشورمان، فرخي يزدي، است. فرخي يزدي يکي از زندانيان سياسي در دوره رضاخان بوده که چندين بار توسط عوامل او دستگير و به زندان قصر منتقل مي‌شود. زمان بازسازي و تغيير کاربري زندان به باغ موزه قصر، سلول فرخي يزدي در آخرين مرحله دستگيري‌اش بر اساس مستندات و همچنين دست نوشته‌هاي بزرگ علوي نيز شناسايي شد و پس از آن تصاوير و شعرهاي ايجاد شده توسط فرخي يزدي مجددا با استفاده از روش‌هاي مختلف از جمله پتينه احيا شدند. ديوارهاي سلول اين شاعر لب دوخته به ارتفاع قد او پوشيده شده از شعرهاي عموما کنايه داري
که نسبت به نظام رضاخاني سروده شده‌اند. همچنين تنديسي از فرخي يزدي که در حال سرودن شعر با نام مستعار «شاعر لب دوخته» است، در اين مکان قرار گرفته است.

باغ موزه قصر در کنار زندان‌هاي قديمي‌اش که حالا خود موزه‌اي منحصر به فرد شده، از زيبايي‌هاي بصري هم بي‌بهره نيست. يکي از اين فضا‌ها مربوط به مجموعه باغ ايراني آن است. «باغ ايراني» با توجه به تصاوير و مستندات موجود احيا شده است و سعي شده تا از گل‌ها و درختاني در اين قسمت استفاده شود که از قديم در باغ‌هاي ايرانيان وجود داشته و هر کدام معنا و مفهومي را با خود همراه کرده‌اند. فضاي سبز اين مجموعه با 5 هزار مترمربع از پوشش گياهاني که بيشتر حال و هواي سنتي محيط را براي بيننده تداعي کرده، کاشته شده و نارون، کاج، انگور، چنار، توت و بيد مجنون، تبريزي، زرشک زيتوني و سروناز از جمله اين گياهان است. همچنين از آنجايي که درخت سرو براي ايرانيان نماد سربلندي به شمار مي‌رود، سروستاني نيز در ضلع شرقي اين مجموعه ايجاد شده که به واسطه سايه بلند درختان و فضاي آرامي که در اين قسمت شکل گرفته، مي‌تواند فضايي مناسب براي استراحت خانواده‌ها باشد.

يكي ديگر از بخش‌هاي باغ موزه قصر، مسجد اين مجموعه است. اين مسجد 372 متر زيربنا دارد و خود داراي پيشينه‌اي تاريخي است چرا كه بخشي از دادگاه‌هاي اوايل انقلاب اسلامي در اين مسجد برگزار مي‌شده است. اين بنا کاشيکاري زيبا و قديمي دارد که کار اساتيد کاشيکار بنام ايراني است و سعي شده هنگام بازسازي، بافت اصلي آن حفظ و ترميم شود.

تاريخچه کامل زندان قصر، کتاب ديوار نوشته‌هاي زندان قصر، توصيف سلول فرخي يزدي، زورخانه باغ موزه قصر، خاطرات زندانيان قصر، استوديو تاريخ شفاهي، برج ديده‌بان، زندگينامه مارکوف و... از جمله قسمت‌هايي هستند که بازديدکنندگان مي‌توانند با مراجعه به سايت قصر به نشاني qasr. ir اطلاعاتي در مورد آنها کسب کنند. همچنين در اين مجموعه يک استوديو تاريخ شفاهي ايجاد شده که در آن خاطرات زندانيان سياسي و غير سياسي ثبت و ضبط شده است. مصاحبه‌هاي انجام شده با زندانيان سياسي در اين استوديو براي بازديد کنندگان قابل مشاهده است و مراجعان مي‌توانند خاطرات خود را نيز در اين مجموعه ثبت و ضبط کنند تا آرشيو اطلاعات اين حوزه کامل‌تر شود.