به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران خوزستان خوزستان در شمال شرقي و غربي آن پستي و بلندي‌هاي بسيار دارد. اما در
بخش‌هاي مختلف به دشت وسيعي تبديل مي‌شود. براساس بررسي‌هاي صورت‌گرفته و
شواهد عيني و آثار باقي‌مانده در خوزستان قنات‌ها، جوي‌ها و چشمه‌سارهاي
فراوان وجود داشته كه خوزستان را آباد و اين ديار را متمايز با ديگر مناطق
مي‌كرده است.
اما به تدريج با خشك شدن و تخريب تعداد بسياري از اين
قنات‌ها، جوي‌ها و چشمه‌سارها، خوزستان به صحرا تبديل شد.
به همان ميزان كه خوزستان در گذشته‌هاي دور آباد بوده است محوطه‌هاي تاريخي
و باستاني آن نيز بكر بوده‌اند. امروزه توسعه و ساخت‌وساز و گسترش
شهرنشيني، شهرك‌سازي، جاده‌سازي و... بيش از پيش ضربات جبران‌ناپذير خود را
به پيكره محوطه‌هاي باستاني وارد كرده است. من اعتقاد دارم كه با وجود همه
آگاهي‌هايي كه درباره اهميت تاريخي خوزستان وجود دارد اما به ميراث فرهنگي
خوزستان نگاه جدي نمي‌شود و رسيدگي به بيماري‌هاي باستانشناسي آن
اورژانسي نيست. اگر غيراز اين بود بايد سالانه ده‌ها گروه باستان‌شناس زبده
در آن كندوكاو مي‌كردند و گروه‌هاي مرمت به آسيب‌شناسي سازه‌ها و
استحكام‌بخشي آن مي‌پرداختند.
خواب آشفته شوش
در گذشته شوش به قدري يكي از مهم‌ترين مناطق باستانشناسي ايران بوده كه
حتي نخستين كاوش‌هاي باستانشناسي در آن صورت گرفت. حضور و وجود
باستان‌شناسان بزرگ از جمله دومگنم، گريشمن، ژان پرو و ميرعابدين كابليحتي
در شرايطي كه جنگ جهاني اول و بعد‌ها جنگ تحميلي ايران و عراق در جريان بود
در اين شهر گوياي آن است. اشوش كه محل تلاقي دو تمدن بزرگ بين‌النهرين
جنوبي و فلات ايران بوده اما امروزه به حال خود رها شده و گويي يكي از
بي‌اهميت‌ترين مناطق باستاني كشور است. وقوع اتفاقات ناگوار در مناطق
باستانشناسي از محوطه باستاني شوش گرفته تا محوطه جعفرآباد و حسن‌آباد و
نواحي‌اي كه خواب همه كساني را كه براي باستانشناسي در اين شهر كوشش
كرده‌اند آشفته كرده است. هنوز بسياري از محوطه‌هاي مهم شوش يا ثبت
نشده‌اند يا تعيين حريم و عرصه در آن صورت نگرفته است.
گام‌هاي لاك‌پشتي در شوش براي آماده‌سازي محوطه‌هاي باستاني اين شهر به
منظور تكميل پرونده ثبت جهاني آن در حالي برداشته مي‌شود كه شوش دستخوش ضعف
مديريت و تخريب‌هايي است كه لايه‌هايي پنهان، غيررسمي اجازه شفاف‌سازي و
اطلاع‌رساني آن را نمي‌دهد.
ايوان كرخه تعيين حريم شود
در سال‌هايي (1950) كه گريشمن در خوزستان بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستانشناسي
خود را شروع كرد او از خرابه‌هاي شهري مستحكم و مستطيل‌شكل سخن گفت كه
ايوان كرخه نام داشت و برخوردار از حصار محكمي بود. در ساليان گذشته و حتي
امروزه با جنگي كه بين عراق و ايران درگرفت، جاده‌سازي، به زير كشت بردن
اراضي ايوان كرخه و ديگر تعرض‌هاي انجام‌شده آن حصار با شرايط پريشاني
مواجه است. از سازه‌هايي كه گريشمن با آنها مواجه شد جز تلي خاك چيزي باقي
نمانده است. با اين حال تعيين عرصه و حريم و همچنين كاوش‌هاي باستانشناسي
بار ديگر اهميت اين شهر را نمايان خواهد كرد.
رامهرمز فقط جوبجي نيست
شهر رامهرمز را تا پيش از كشف گنجينه جوبجي به هرمز پادشاه ساساني نسبت
مي‌دهند. باستان‌شناسان و كارشناسان فن، رامهرمز را در زمان عمران و آبادي
بعد از شوش دومين شهر بزرگ دشت خوزستان مي‌دانستند. از سويي وجود طاق نصرت
به‌جاي‌مانده از دوره ساساني در اين شهر كه اكنون اثري از آن موجود نيست و
صادرات كرم ابريشمي كه در اين منطقه زيست مي‌كرده و به كشورهاي مختلف صادر
مي‌شد، رامهرمز را در زمره شهرهاي نامي جهان قرار مي‌داد. اما با كشف سنگ
«هونور» كه معرف تاريخ طولاني رامهرمز بود اين شهر براي چندمين بار مهم شد.
تا اينكه در سال 1386 خورشيدي چنگال بيل‌هاي مكانيكي به محوطه‌اي برخورد
كرد كه صد‌ها شيء باستاني طلا، مفرغ و سفال از آن فوران كرد و آن گنجينه
جوبجي نام و رامهرمز بعد از ساليان سال در بورس اخبار قرار گرفت.
كوتاه سخن اينكه رامهرمز شهر بسيار غني و مهمي است كه ميزان تخريب‌ها و
حفاري‌ها در آن زياد است كه مي‌طلبد در كنار حفاظت‌هاي مدام و انجام
فعاليت‌هاي پژوهشي، بررسي‌هاي باستانشناسي صورت بگيرد. وجود محوطه‌هاي مهم
تل برمي، سرتلي، دهيور، تل گيو، تل قلعه شيخ، تل زويدي، تل ابو واويه، تل
غزير، تل سيد محمد، محوطه ديمه، قلعه دا و دختر، بافت ارزشمند شهري و...
با تعرض‌هاي فراوان مواجه است. اما اهميت موضوع به دليل انجام بررسي‌هاي
صورت‌گرفته در سال 1948 توسط «ماك كاون» باستان‌شناس اعزامي از موسسه شرقي
شيكاگو كه در رامهرمز آثار متعددي از دوره‌هاي مختلف پيش از تاريخ را
شناسايي كرد به قدري است كه مي‌تواند اين شهر را به يك پايگاه بزرگ
باستانشناسي و پژوهشي تبديل كند.
بخشي ديگر از استان خوزستان كه باستان‌شناسان ديگري همچون گريشمن و... در
آنجا به بررسي پرداختند و به محوطه‌هاي مهمي مثل كلگه زيرين، صفه سرمسجد و
معبد برد نشانده دست يافتند، شهر مسجدسليمان است.
مسجدسليمان نفتي يا تاريخي؟
مسجدسليمان كه به پارسوماش نيز معروف است در صد سال اخير بيش از آنكه به
شهري تاريخي شهره باشد شهري نفتي بوده است كه جهانيان آن را به اين دليل
مي‌شناسند. اما نزد اهل فن شهر مسجدسليمان بيش از آنكه شهر مهم نفتي باشد
يكي از زيستگاه‌هاي بشري و مراكز مهم آييني در طول تاريخ بوده است كه
نفت‌خيز بودن آن يكي از استعدادهاي منطقه محسوب مي‌شده است. مشاهدات
باستان‌شناسان حاكي از حضور فعالانه اشكانيان و اليماييان در مسجدسليمان و
نواحي پيراموني آن است. كشف مجسمه‌ها، نقش‌برجسته‌ها، سكه‌ها و سفالينه‌ها
از اين دوره‌هاي تاريخي ثابت‌كننده ادعاي مطرح‌شده است. اطلاعات تاريخي
درباره مسجدسليمان و اليماييان به قدري كم است كه ضرورت دارد بررسي‌ها و
كاوش‌هاي باستانشناسي متداومي در اين منطقه صورت بگيرد چراكه در چند دهه
اخير با ساخت سدهايي مثل شهيد عباسپور، گدار و گتوند كه باعث شد بخش‌هايي
از سرزمين مسجدسليمان به زير آب برود آثاري از محوطه‌هاي تاريخي نيز از
نظرها پنهان شد و آن بخش باقي‌مانده نيز بي‌آنكه در اين سال‌ها بررسي يا
كاوش شود كجدار و مريز به حيات خود ادامه مي‌دهد. آن بخش از آثاري كه در
زير تپه‌هاست يا دست‌نخورده باقي مانده يا طعمه چنگال بيل‌هاي مكانيكي و
تعرض‌هاي انساني مثل تپه مهم كلگه زرين مي‌شود. بخشي ديگر از آثاري كه
همچون صفه سر مسجد و برد نشانده نمايان است بدون اندك مرمت و چندان حفاظتي
شكل اوليه خود را از دست مي‌دهند.
حفاري در روز روشن
حفاري‌ها به قدري گسترش پيدا كرده و شكل علني به خود گرفته كه مشاهده
حفاري‌هاي عميق در مهم‌ترين سايت‌هاي تاريخي خوزستان به قصد يافتن گنج
همگان را متعجب كرده است.
سازمان ميراث فرهنگي خوزستان ضمن پذيرفتن تلويحي بعضي حفاري‌هاي صورت‌گرفته
در تل برمي رامهرمز و محوطه شهر پانزدهم شوش كه بسيار هم عميق بوده‌اند،
مي‌كوشد حفاري در يكي از مهم‌ترين محوطه‌هاي تاريخي ايران يعني عفرآباد به
عنوان يكي از مهم‌ترين استقرارگاه‌هاي دشت شوش اندر هزاره پنج ماقبل از
ميلاد مسيح و ديگر آثار مجاور آن را منكر شود. داستان از آنجا آغاز شد كه
حفاري‌هاي شهر پانزدهم در چند متري پايگاه و اداره ميراث فرهنگي شوش صورت
گرفت و سازمان ميراث فرهنگي كشور درباره آن سكوت كرد. يا در مورد مشابهي
ديگر در شهر رامهرمز و روي يكي از مهم‌ترين تپه‌هاي عيلامي رامهرمز
حفاري‌هاي عميقي در يك منزل صورت مي‌گيرد و خاك آن در منزل مجاور تخليه
مي‌شود. اين حفاري در نوع خود جزو حفاري‌هاي مهم محسوب مي‌شود كه ناشي از
ضعف در حفاظت از محوطه‌هاي باستاني خوزستان است. در واقع بايد اين پرسش را
مطرح كرد كه در خوزستان چه اتفاقي در حال وقوع است كه حفاران و عوامل آن
اينچنين گستاخ شده‌اند./س