نگاهی به سیر تکامل نوشهرها در جهان

به گزارش خبرنگار اجتماعي باشگاه خبرنگاران، احداث شهرهای جدید و اقماری همواره در طول تاریخ راهکاری التیام بخش برای کلانشهرها جهت رهایی از مشکلات ناشی از افزایش جمعیت و به تبع آن نیاز روز افزون به مسکن، مد نظر و مورد آزمایش قرار گرفته است. اجرای مناسب و اصولی این طرح کارآمد عمرانی علاوه بر بهبود کیفیت زندگی در کلان شهرها به علت توزیع و پشتیبانی مناسب خدماتی از شهروندان به سایر افراد مستقر در شهرهای جدید نیز این امکان را می دهد در محیطی مناسب و قابل دسترسی به امکانات و جاذبه های کلان شهر مرجع، زندگی و گذران عمر کنند.

*نوشهرها در تاریخ
شهرهای جدید در بیشتر دوره های تاریخی به ویژه از زمانی که شهرنشینی شروع شد در اقصی نقاط دنیا طراحی و احداث شده اند احداث این شهرها در مواردی به مثابه برنامه ای برای تحقق بخشی از سیاست حکومت ها بوده است، که در این زمینه می توان از شهرهای جدید بابل و آشوری در بین النهرین، موهنجو دارو در ایندوس، کاهن در مصر، میلیتوس –اولینتوس و پرنیس در یونان و تعدادی مراکز شهرهای جدید در آفریقا نام برد. در قرون وسطی گروههای مذهبی و پادشاهان شهرهای جدید بسیاری را ساخته اند در عصر رنسانس نیز معماران و برنامه ریزان چنین شهرهایی را ایجاد کرده اند که می توان از اسکار موزی نام برد در ایران نیز پادشاهان در گذشته های دور شهرهای جدید متعددی را احداث کرده اند که از تخت جمشید و بیشابور می توان نام برد.

*دلایل ایجاد و توسعه شهرهای جدید در عصر جدید
نوشرها، در عصر کنونی به اجتماع های از پیش برنامه ریزی شده جامعه ای خود اتکا با جمعیت و مساحت مشخص، فاصله ای معین از مادر شهر و برخوردار از تمام امکانات و تسهیلات لازم برای یک محیط مستقل گفته می شود.
ایجاد شهر جدید برای تمرکز زدایی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی ناحیه شهری در اطراف شهرهای بزرگ معمول است تا با تشویق جمعیت بر خروج از مادر شهر، ساماندهی فضایی آن انجام و اجتماعی سالم و متعادل ایجاد شود. در واقع نیاز به ایجاد شهر جدید در دوره های انتقالی تحول یک جامعه مطرح و برای توسعه یک ساختار جدید و نیز نوسازی شهرهای بزرگ به کار گرفته می شود.

*انواع شهرهای جدید
شهرهای جدید براساس وسعت، فاصله ، جمعیت، نوع و سطح فعالیت اقتصادی در چندین الگوی اصلی طبقه بندی می شوند. الگوی اول شهرهای جدید مستقل که اجتماع های برنامه ریزی شده ای هستند که با اهداف بهره برداری از منابع طبیعی، انتقال مزایای قطب رشد به نواحی عقب مانده، صنعتی کردن منابع مستعد، تقویت نواحی صنعتی و تغییر ساخت سیاسی و خدماتی به عنوان وسیله ای برای اجرای سیاست توسعه متعادل در تمام نواحی کشور ایجاد می شوند. این نوشهرها در بیشتر نقاط دنیا به خصوص شوروی سابق احداث شده اند. الگوی دوم شهرهای جدید اقماری هستند که اجتماع های برنامه ریزی شده ای در درون حوزه کلان شهرها محسوب می شوند که با شهر مرکزی پیوندهای عملکردی مستحکمی را دارند به همین سبب وجود ارتباطات مناسب امری حیاتی وضروری است و زمان جابه جایی نباید از 30 تا 45 دقیقه تجاوز کند. در این شهرها نیاز به ایجاد توازن در تامین مشاغل نیست زیرا این شهرها از بازار کار کلانشهرها بهره مند می شوند و نیز از نظر خدمات عمده به مغازه ها، تخصص های ویژه و تحصیلات فرهنگی و تفریحی همواره به شهر مرکزی وابسته باقی می مانند. عموما شهرهای جدید اقماری که برای جذب جمعیت اضافی و تمرکز زدایی طراحی می شوند شهرهایی خوابگاهی می نامند ولی این شهرها غالبا نه فقط مسکن ، بلکه تا حدودی اشتغال ساکنان خود را نیز تامین می کنند. این شهرها در کشورهای مختلف دنیا به ویژه انگلستان، فرانسه و روسیه احداث شده اند . نهایتا الگوی سوم، شهرهای جدید پیوسته می باشند که در واقع این الگو در جوار مادر شهر و مجتمع های بزرگ برای رفع مشکل انباشتگی مسکونی آن ها ایجاد می شود. بنابراین هدف از ایجاد آن ها ساماندهی فضایی و تراکم زدایی از مادر شهر است این الگو به دلیل قرار گرفتن در محدوده شهرهای بزرگ تراکم شدید جمعیتی دارد و خیلی سریع توسعه می یابد. در توسعه این شهرها مسائل اجتماعی و محیط شهری پیرامون آنها نیز نقش مهمی دارد زیرا نقش این شهرها سر ریز پذیری شهر بزرگ مجاور است. این نوع نوشهرها در کشورهای منطقه اسکاندنیاوی با تکیه بر اصل تراکم زدایی و اصلاح ساختار شهری شهرها به خصوص پایتخت آن ها طراحی و احداث شده اند.

*تجربه کشورهای مختلف در احداث شهرهای جدید
در کشورهای مختلف جهان شهرهای جدید با کاربری های متفاوت احداث شده اند که هدف اصلی از ایجاد این شهرها جذب سر ریز جمعیت و تمرکز زدایی می باشد به بررسی تنی چند از این کشورها می پردازیم، سیاست احداث نوشهرها در اروپا از انگلستان و مبتنی بر نظریه باغشهر به وجود آمد و شروع شده است و براساس همین رویکرد از سال 1950 تا 1973 میلادی در بریتانیا 33 شهر جدید ساخته شد. در فرانسه نیز در پایان قرن نوزدهم میلادی برای مشکل کمبود مسکن شهرهای جدید به سبک باغشهرهای انگلیس در اطراف پاریس احداث شد و در سال 1919میلادی طرح ایجاد شهرک های اقماری در اطراف پاریس اجرا شد. در آلمان نیز در اوایل قرن 20 ایجاد شهرهای جدید در اطراف مادر شهرها برای تمرکز زدایی و کنترل سر ریز جمعیت در دستور کار برنامه ریزان و طراحان شهری قرار گرفت. برنامه ریزی برای احداث شهرهای جدید در کشورهای آمریکایی از ایالت متحده آغاز شد که در این کشور تا دهه 1960 میلادی حدود 600 شهر جدید که 5 میلیون واحد مسکونی را در بر می گرفت احداث شده است. اولین تجربه شهر جدید در این کشور به احداث شهرهای جدید رادبرن و نیوجرسی بر می گردد. در آمریکای لاتین نیز شهرهای جدید بیشتر به صورت قطب های رشد برای توسعه ناحیه ای مانند برازیلیا به عنوان پایتخت برزیل و نمونه هایی در وزنوئلا و مکزیک احداث شدند. رشد و توسعه شهرهای جدید در کشورهای سوسیالیستی به خصوص در شوروی سابق؛ لهستان، مجازستان به طور وسیع احداث شد که از مهمترین اهداف آن می توان محدود کردن رشد شهرهای بزرگ و تقویت شهرهای جدید اقماری و استفاده و بهره وری بهتر از منابع طبیعی موجود را نام برد. نوشهرها در کشورهای مختلف آسیا به طور وسیع احداث شده و مهمترین نقش این شهرها را در تمرکز زدایی از مادر شهرها و شهرهای بزرگ تعریف شده است که کشورهای ژاپن، مالزی، عربستان سعودی، بنگلادش و ایران در الگوهای مختلف طراحی و احداث کرده اند. نهایتا کشورهای آفریقایی که با کمک طراحان و مهندسان خارجی از جمله آمریکایی ها و اروپایی ها شهرهای جدید را احداث کرده اند که غالبا در چارچوب شهرک های اقماری، پایتخت های جدید، شهرهای جدید به منظور بهره برداری از منابع و شهرهای جدید به مثابه قطب سرویس دهی به نواحی روستایی قابل دسته بندی هستند.

*بررسی سابقه پیدایش و اهداف شکل گیری نوشهرها در ایران
سابقه احداث شهرهای جدید به سبک امروزی در کشورمان چند دوره زمانی را طی کرده که دوره اول در فاصله بین دو جنگ جهانی بود در این دوره شهرهای جدید با اهداف سیاسی و نظامی همچون زاهدان و نوشهر، با اهداف اقتصادی مشخص مانند شهرهای نفتی جنوب و نوشهر در شمال، کوی های کارمندان دولت در مجاورت شهرهای بزرگ وقت ساخته شدند. در دوره دوم بازه زمانی پس از جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 1340 شمسی را شامل می شود که با رشد سریع صنایع وابسته به نفت و توسعه سایر صنایع و رشته های نوین اقتصادی تلاقی شد. از این رو اکثر نوشهرهای ساخته شده را نفت شهرها و کوبیهای کارمندان تشکیل می دادند . دوره سوم نیز نیمه دوم دهه 1340 شمسی تا پیروزی انقلاب اسلامی (1357) را در بر می گیرد که در این دوره انباشت دلارهای نفتی در صنایع و سایر بخش های اقتصادی به بیشترین حد خود رسید و افزایش جمعیت نیز به موازات آن در حال حرکت بود به همین دلیل منظور احداث نوشهرهای صنعتی مستقل و شرکت های اقماری-صنعتی در پیرامون شهرهای بزرگ رونق گرفت. نهایتا دوره چهارم که از سال های پس از پیروزی انقلاب شروع و تا اکنون ادامه دارد. در این دوره رشد نوشهرها افزایش یافته با این تفاوت که بیشتر نوشهرها از لحاظ عملکردی در قالب کارکرد محل اسکان سر ریز جمعیت کلان شهرها در حال حرکت و توسعه هستند برخلاف سال های پیش از انقلاب که هدف از احداث شهرهای جدید به نوعی عملگرایی اقتصادی تک یا چند پایه بوده است. از مهمترین دلایل ایجاد شهرهای جدید پس از انقلاب می توان مواردی همچون رشد جمعیت شهری کشور، حل مشکل کمبود مسکن شهری، تمرکز زدایی از شهرهای بزرگ و جذب سر ریز جمعیت آن ها را نام برد. همچنین عمده اهدافی که در مسیر نوشهرها در ایران تعریف شده است حول محورهای تمرکز زدایی و افزایش کیفیت زیست در کلان شهرها از طریق خروج صنایع خرد و میانی از داخل محدوده شهرها و جذب سر ریز جمعیت مادر شهرها و اسکان آن ها در محیط مناسب و جلوگیری از ایجاد حاشیه نشینی و مسکن های خودرو در اطراف مادر شهرها در قالب ایجاد شهرهای جدید می گردد. در چارچوب اهداف فوق شهرهای جدیدی در کشورمان در حال ساخت و ساخته شده اند. براساس مصوبه شرکت عمران شهرهای جدید در دوره توسعه پس از انقلاب اسلامی 28 شهر جدید مصوب و غیر مصوب وجود دارند که شامل شهرهای جدید پرند، پردیس، لبنان، هشت گرد در استان تهران، شاهین شهر، فولاد شهر، بهارستان در استان اصفهان، شیرین شهر و رامین در اهواز، امیر کبیر و مهاجران در اراک، سیس و سهند در تبریز، صدرا در شیراز، رامشار در زابل، طیس در چابهار، ايوانكي در سمنان، كلاردشت و توسان در مازندران، سلفچگان در قم، گلبهار در مشهد، بینالود در نیشابور ، علوی در بندر عباس و در نهایت عالیشهر و ماهشهر در بوشهر می شود.
هر یک از نوشهرهای فوق با نارسایی هایی در بخش زیر ساخت ها به ویژه دسترسی به امکانات رفاهی کافی و شبکه ارتباطی مناسب با مادر شهر مرجع دست به گریبان هستند.

*کلام پایانی
رشد و افزایش جمعیت شهر نشین در کلان شهرهای ایران در دهه های اخیر خصوصا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ناشی از مهاجرت بی رویه به شهرها و رشد طبیعی جمعیت شهرها براساس افزایش نرخ رشد جمعیتی چالش پیش روی شهرها قرار داده است که نیازمند درک و عمل مناسب در برابر پدیده انباشت و سر ریز جمعیت و به تبع آن کاهش امکانات رفاهی در شهرها است. کارشناسان امر معتقدند راهکار ایجاد شهرهای جدید کارآمد و پویا حال با هر الگو و کاربری نخستین اولویت در چاره جویی برای تسهیل پدیده تمرکز زدایی از کلان شهرها هستند. حال این سوال مطرح می شود که آیا ایجاد نوشهرها با هر کیفیت و کمیتی قابلیت برخورد با این پدیده را دارد. در عصر جدید نوشهرها خصوصا در کشور عزیزمان ایران دارای قابلیت خوابگاهی و مامن سر ریز جمعیت کلان شهرهای ما بوده اند. آیا هدف از ایجاد این شهرهای جدید تنها خروج و گریز از مرکز جمعیت و تامین محل اسکان است یا باید برای سایر مکمل های این راهکار از جمله دست یابی به معیشت و دسترسی به مراکز ارتباطی با مادر شهر مرجع و امکانات رفاهی و خدماتی نیز چاره جویی کرد و کیفیت متعادل مناسب زیست شهر را نیز مد نظر قرار داد. آیا صرفا با ایجاد مسکن آن هم با کیفیت کنونی می توان این امر را قابل حل دانست یا اینکه باید در طرح ها بازنگری و مطابق با اصول و استانداردهای جدید و بومی از پیش طراحی شده شروع کرد .
شما چه فکر می کنید!/ز
گزارش از بهنام عزيزي